Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
ketadi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar Yevropa bozorlari talablariga javob bermay qoladi. 
Shunday vaziyatda iqtisodiy jihatdan o‘zlaridan ancha ortda bo‘lgan O‘rta Osiyo bozorida 
ushbu mahsulotlarni sotish ayni muddao edi. Yuqoridagi fikrlarni isboti sifatida 
O‘zbekistonning yangi tarixi birinchi kitobida shunday deyiladi, - “O‘rta Osiyoning arzon xom 
ashyo manbayi va rus sanoat mollari sotiladigan qulay bozor bo‘lishini 1826-yildayoq 
general-mayor Verigin imperator Nikolay I (1825-1856)ga yo‘llagan taqdimnomasida bayon 
qilgan edi. Verigin Rossiyada ishlab chiqarilayotgan mollar mamlakat ichkarisida ham zo‘r-
bazo‘r sotilayotgani va sifati past bo‘lgani uchun Yevropa bozorlarida sira raqobatga dosh 
berolmasligini ko‘rsatib, O‘rta Osiyo bu jihatdan rus sanoat mollari sotiladigan qulay bozorga 
aylanishi mumkinligini bayon qilgan edi. Bu fikrni senator graf K.K.Palen rivojlantirib shunday 
degan edi: “Turkistonni istilo qilishning siyosiy sabablarini hisobga olmagan taqdirda ham bu 
o‘lka Rossiya tarafidan bosib olinishining dastlabki kunlaridanoq Rossiya uchun ikki jihatdan 
qiziqish uyg‘otgan edi: 1. Moliyaviy siyosat jihatidan davlat daromadi manbayi va ichki ishlab 
chiqarish mahsulotlari uchun yangi bozor. 2. Mustamlakachilik siyosati nuqtayi nazaridan 
markaziy guberniyalardagi ortiqcha aholini ko‘chirish uchun yangi hudud sifatida diqqatga 
loyiq edi”
1
. Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi hamda 
mustamlakachilik siyosati masalalarini o‘rganilayotgan davrgacha bo‘lgan tarixshunosligini 
tahlil etgan G‘.Ahmadjonov mazkur masala doirasidan o‘zining monografiyasida bir qancha 
asosli fikrlarni keltiradi. Ushbu asarda bir qancha tadqiqot ishlari tahlil qilingan bo‘lib, 
ularning ayrimlarida Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi 
birinchi galda Angliya-Rossiya o‘rtasidagi siyosiy vaziyatga bog‘lanib talqin qilinganligi 
ta’kidlanadi. Lekin muallif ushbu talqinlar mavjud davr tuzumi ta’siri ostida vujudga 
kelganligini ta’kidlab, iqtisodiy omillar dastlabki sabab sifatida ko‘rsatilgan bir qancha 
tadqiqotlarni ham sanab o‘tgan
2
. To‘g‘ri, Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyo 
xonliklarining bosib olinishi natijasida davlatning iqtisodiy hayotida bir muncha o‘sishlar 
kuzatildi. Bir qancha ishlab chiqarish korxonalari qurilib, ishlab chiqarish sur’atlari keskin 
o‘sishiga ta’sir ko‘rsatdi. Lekin, ushbu jarayonlar keyinchalik xalq va davlatni og‘ir ijtimoiy-
iqtisodiy tanazzulga solgani barchamizga yaxshi ma’lum.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,
Qo‘qon xonligining iqtisodiy hayoti xususida mustaqillik davrida bir qancha tadqiqot ishlari 
amalga oshirilganiga qaramasdan ushbu masala yuzasidan bir qancha o‘z yechimini 
kutayotgan muammolar borligini ta’kidlash kerak. Xususan, xonlikning nisbatan 
rivojlanmagan davrida (XVIII asr ikkinchi yarmigacha) iqtisodiy munosabatlar, savdo-sotiq, 
har bir hukmdorning iqtisodiy siyosati, boj va bojxona ishlari muammolarini yana-da 
chuqurroq, yangi materiallar asosida o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Yana shuni 
ta’kidlash muhimki, Qo‘qon xonligining qo‘shni (Xiva, Buxoro) xonliklar, Turkiya, Eron kabi 
davlatlar bilan olib borgan tashqi savdo aloqalariga oid tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish 
dolzarb masalalardan sanaladi.