Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

 
Wheel and arba: social-economic basis and genesis 
Abstract.  This article illuminates the history of wheel’s origin, given information  in written 
sources  and existing rock paintings in our country. Significant importance of this investigation in 
cultural and economic social life of our country is mentioned.  
Keywords: location, archeology, economy, agriculture, cattle-breeding. 
 
Insoniyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri bu 
gʻildirakning kashf etilishi boʻlib, bu kashfiyot 
keyingi texnik taraqqiyot uchun hal qiluvchi omillardan biri b
oʻldi. Gʻildirak va aravaning insoniyat 
hayotiga kirib kelishi mislsiz imkoniyatlar eshigi  ochilishining ibtidosi sifatida e’tirof etilishga 
arziydigan muhim ijtimoiy hodisadir.  
Janubiy Turkmanistondagi Oltintepa qadimiy shahar xarobalaridan topilgan sopoldan yasalgan 
tuya q
oʻshilgan arava haykali, Amudaryo xazinasidagi oltindan ishlangan aravalar, Afrosiyob devoriy 
suratlaridagi tasvirlar va boshqa ma’lumotlar aravaning qadimgi jamiyatda tutgan 
oʻrnini anglashda 
muhim 
oʻrin tutadi. Gʻildirak va aravalar tasviri yurtimizning koʻpgina hududlaridan topilgan 
qoyatosh suratlarda ham uchraydi. Xususan, Samarqandning Qarnob qishlo
gʻida, Toshkent 
viloyatining Qoraqiyasoy, Navoiy viloyatining Sarmishsoy manzilgohlaridagi qoyatosh suratlarida 
gʻildirak va aravalarning sxematik koʻrinishdagi tasvirlari topilgan [1].  
Gʻildirak koʻrinishidagi, aniqrogʻi ichki tarafida gʻildirakning ignalariga (spisa) oʻxshash aylana 
tasvirlar k
oʻpgina qoyatosh tasvirlar mavjud manzilgohlarda uchraydi. Lekin hozirgi kungacha bu 
tasvirni izohlashda, uning 
gʻoyaviy jihatlarini anglashda muammolar mavjud. Ba’zi olimlar bu 
tasvirlarni insoniyat tomonidan samoviy jismlar b
oʻlgan oy va quyoshning ilohiylashtirishi, ignalarni 
esa quyosh nurlari sifatida e’tirof etishadi. 
Gʻildirakni harakatlantirishga boʻlgan undashni quyoshning 
inson ibtidoiy tasavvuridagi harakatlanishi deb baholashadi [2]. Misr, hind yoki yunon antik davr 
mifologiyasida ham quyosh xudolarining aravada harakatlanishini yuqoridagi tasavvurning davomi 
deya baholash mumkin.   
Ilk 
gʻildirakning qayerda kashf etilganiligi esa haligacha jumboq boʻlib kelmoqda. Yaqin 
davrlargacha 
oʻrtasi  oʻyib olinib, orasiga yumaloq  yogʻoch tiqilgan, ustida ogʻir yuk yurishga 
m
oʻljallangan ilk aylanalar haqidagi ma’lumotlar, mil. avv. 3000 ming yillikda Mesopatamiyaning 
shumerlarga oid b
oʻlgan Uruk shahri qazishmalaridagi topilmalarga borib taqaladi. Ushbu davrlardan 
boshlab shumerliklar 
oʻz hukmdorlari qabrlariga gʻildiraklarini ham qoʻshib dafn etishganligini, Suza, 
Elam, Ur shaharlaridagi qabristonlarda 
gʻildiraklar topilganligini ana’naviy ravishda insoniyat 
tarixidagi eng qadimiy 
gʻildirak deb ta’kidlab kelardik. Ammo keyingi vaqtdagi gʻildirakning vatani 
atrofida ham bahsli holatlar yuzaga chiqmoqda. Jumladan, Ruminiyadagi eneolit davriga mansub 
Kukuteni madaniyatiga tegishli b
oʻlgan, mil. avv. 4-  mingyillikka oid manzilgohdan gʻildirak 
k
oʻrinishidagi sopol buyumlarning topilishi  bilan bu boradagi bahslar davom etmoqda. Yana bir 
polyak arxeologi Parpolo Asko esa “voronkovid qadahlar” madaniyatiga oid Polshaning Bronochishye 
manzilgohidan topgan sopol k
oʻzada buqalar tortayotgan gʻildirakli arava tasvirini mil. avv. 3635-
4
 

---