Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

School of  fiqh of Mavreenahr 
Abstract. This article is a basic result of long term historic – legal research of main historical 
souses of law in Uzbekistan (VIII-VI centuries) and Mavreenahr school of  fiqh. 
Keywords:  
 
Oʻzbekiston davlati va huquqi tarixining eng muhim davrlaridan biri arablar istilosi va islom 
huquqining yoyilishi davri b
oʻlib, bu davr muammolarini oʻrganish shuni koʻrsatadiki, Markaziy 
Osiyo xalqlari, jumladan, 
oʻzbek xalqi ilm-fanning turli tarmoqlari, shuningdek, fiqh boʻyicha 
musulmon dunyosida hozirgacha qadrlanib kelinayotgan boy huquqiy merosni yaratganlar. Hozirgi 
Oʻzbekiston hududi esa islom huquqi va uning institutlari, qoʻllanmalar yaratish, Hanafiylik huquqiy 
tizimini takomiliga yetkazish va  yoyish markazlaridan biri b
oʻlib kelgan. “Musulmonlar, - degan edi,  
yevropalik arabshunos prof. Sedullat 
oʻzining “Arablar tarixi” kitobida, -  oʻrta asrlarda ilm, fan va 
falsafada yagona edilar. Ular bu narsalarni qadamlari qayerga yetsa, shu yerga yoydilar, ular orqali 
Yevropada ham keng tarqaldi. Yevropaning uy
gʻonish va taraqqiyotining asosiy sababchilari 
musulmonlardir.” Arablar tomonidan olib kirilgan musulmon dini va uning huquqiy falsafasi asosida 
shakllangan islom huquqi 
oʻsha davrga nisbatan olib qaralganda tabiiy hodisa edi. Chunki bu davrda 
Gʻarbiy Turk hoqonligi tarkibida boʻlgan hozirgi Oʻzbekiston doirasida koʻp dinlilik (politeizm) va 
huquq tarqoqligi (partikulyarizm) mavjud edi. Yakka xudolikka asoslangan islom dini va musulmon 
huquqi ana shularga barham berdi. Bundan tashqari, VI-VII asrlarda bu yerda, qishloq x
oʻjaligi ishlab 
chiqarishi borasida shaxsan ozod, yollanib ishlovchi dehqonlarning mehnatiga asoslangan yangi 
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar shakllanayotgan edi. Turklar va su
gʻdiylarning rivojlangan huquq 
tizimlari b
oʻlsa-da, yangi munosabatlar yangicha huquq yaratishni taqozo etar edi. Shuning uchun ham 
arablar istilosi yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni takomiliga yetkazgan b
oʻlsa, musulmon huquqi 
ana shularni qonunlashtirdi, u 
oʻziga xos oʻrta asr huquqiga aylandi. Bu huquqiy tizimning 
q
oʻllanilishi va uning maktablari faoliyatini atroflicha tadqiq etish quyidagi muhim xulosalarni 
chiqarishga asos b
oʻldi: 
1.  Albatta, arablar madaniyati va huquqi bu yerda 
oʻzidan kam boʻlmagan huquq va 
madaniyatga duch keldilar. Jumladan, bu yerdagi turkiylarning 
oʻz qonunlari, “jinoyat haqidagi 
nizomlari”, rivojlangan odat huquqlari, su
gʻdiylarning esa rivojlangan huquq tizimi, yuridik 
muassasalari, shuningdek, islom madaniyati kirib kelgan dastlabki davrlarda yahudiylar huquqining 
muqaddas kitobi “Toru”, nasroniylik huquqining yodgorligi Ishobaxt qonunlari, manixeylik 
huquqining manbai Vinaya, Buddaviylikning “Manu qonunlari”, din va huquqning manbai sifatida 
harakatda b
oʻlgan. Eramizning 620 - yilida Gor (hozirgi Feruzobod) shahrida yashagan Vaxramning 
oʻgʻli Farahmart tomonidan tuzilgan, Sosoniylar davridan bizgacha yetib kelgan, yuridik masalalar 
t
oʻplamidan iborat yagona sudnoma “Ming sud qarori kitobi” (Matakdani Xazar dastani) ham amalda 
b
oʻlgan. Bular hammasi ilk oʻrta asrlarda ham Oʻzbekiston  doirasida rivojlangan huquqiy tizim 
b
oʻlganligini koʻrsatib turibdi. 
163
 

---