|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2017-yil, 2-son
qayin daraxtidan, uchi esa temir va p
oʻlatdan ishlangan. Buxoro qoʻshinida “xatti nayza” deb atalgan
nayza turi keng tarqalgan b
oʻlib, ular uzun va toʻgʻri dastali boʻlgan. Arabiston yarimorolidagi Xatti
manzilida ishlab chiqarilgan t
oʻgʻri nayzaga qiyosan, barcha toʻgʻri dastali nayzalar shu nom bilan
yuritilgan [14:102,163].
Oʻq otar qurollar. Yozma manbalarda qayd etilishicha, eng asosiy jang qurollari oʻq va kamon
b
oʻlgan. Bu davrda kamonning asosi tashqi tomondan chandir, ichki tomondan silliq muguz (xoʻkiz
shoxi) yopishtirilgan yo
gʻochdan iborat boʻlgan. Ba’zida tutqichining oʻrtasi va oxiri suyak (dandon)
bilan qoplangan [6:108]. Ular qattiq kamon[13:306] deb atalib, uning
oʻqi uzoqqa otiladigan alohida,
murakkab turi edi. Zahiriddin Bobur Sulton Xusaynning amirlaridan biri Muhammad Sayid Urusni
“yoyi qattiq,
oʻqi esa uzun edi”, - deb tasvirlaydi [4:136].
Shu bilan birga, murakkab tuzilishga ega kamonlarning turlari ham mavjud b
oʻlgan.
Manbalarda ovda alohida, jangda alohida
oʻqlar ishlatilishi haqida ma’lumotlar uchraydi [13:198].
Kamondan
oʻq uzish nafaqat oʻt ochish qurollari paydo boʻlgunga qadar, balki undan keyin ham Oʻrta
Osiyoda muayyan masofadan turib nishonga urishning asosiy usuli b
oʻlib kelgan.
Kamon va
oʻq qoʻlda koʻtarib yuriladigan oʻqotar qurollar qatorida qoʻllanishining sababi
shundaki, ilk davrlarda t
oʻfang kamdan-kam hollarda kamondan ustunlik qilgan.Kamon va oʻqlarni
olib yurish uchun ustalar sadoq(bu davrda zihdon [13:201] deb atalgan) yasaganlar.
Ma’lumki, kamondan otish uchun
oʻq uyacha (chuqurcha) vositasida ipga mustahkamlangan.
Oʻqlar turli shaklda boʻlishi mumkin edi. Yogʻoch, poynak va qush patidan yasalgan oʻqlar keng
tarqalgan. Yo
gʻoch oʻqlar turli turdagi daraxtlardan tayyorlangan, jumladan, manbalarda qayindan,
xadang (oq qayinga
oʻxshash qattiq daraxt, bu davrda undan oʻq va aravalar gʻildiragi yasalgan
[11:108]) yo
gʻochidan yasalgan oʻqlar tilga olinadi [13:119]. Oʻqning uzunligi kabi unga soʻqilgan
patlar ham turli shaklda edi.
Oʻq uzish uchun barmoqlarga maxsus, angishvonasimon zehgirlar
taqilgan [4:135]. “Abdullanoma” asarida, Dashti Qipchoq askarlari uch payli (uchta uyachali)
kamondan bir kamon ipini tortish bilan uchtadan
oʻq uzishi haqida qimmatli ma’lumotlarni keltiradi
[14:181; 13:165]. Bunday kamonlar odatda tekistlikdagi jang qilish paytida, raqiblar hali bir-birlariga
yaqinlashib kelmagan jarayonda q
oʻl kelgan.
Neftga shimdirilgan matoni
oʻqqa oʻrash orqali yondiruvchi oʻqlar tayyorlangan. Qamal
qilinganlar qal’a devorlaridan turib qamal qiluvchilarni
oʻqqa tutish uchun ulardan foydalanganlar.
Qamal qilayotganlar esa qamal qilinayotgan shaharda yon
gʻin chiqarish maqsadida yondiruvchi
oʻqlarni otganlar. Oʻqning oʻrtacha qancha masofaga otilishidan amalda jang oldidan qoʻshinning
joylashgan
oʻrnini, ba’zida esa umuman masofani aniqlash uchun ham foydalanilgan.
Shuningdek,
oʻq otar qurollar – taxshanlar ham qoʻllanilgan [4:47]. Lekin taxshandozlar XVI-
XVII asrlardagi harbiy t
oʻqnashuvlarning ishtirokchilari sifatida kamdan-kam hollarda tilga olinadi.
XVI asrdan boshlab Movarounnahr hududida keng tarqalgan t
oʻfanglar yogʻoch va metall bilan
ishlangan b
oʻlib, ular Oʻrta Osiyo hududida ishlab chiqarilmagan. Toʻfang Oʻrta Osiyoga Eron va
Turkiya hududlaridan keltirilgan. “Mir’otul mamolik” (mamlakatlar k
oʻzgusi) asari muallifining
ma’lumot berishicha, Toshkent xoni Navr
oʻz Ahmadxonga Turk sultoni 300 ta miltiq bilan
qurollangan yanicher (yangi q
oʻshin)larni yuborganligi haqida ma’lumot beradi [9:122]. Uning
ta’kidlashicha, Buxoro q
oʻshinlaridagi miltiqlar misdan quyilgan boʻlib, asar qahramonidan 40 ta
temir miltiq olib q
oʻyilganligi aytiladi [9:103]. Usmonlilar imperiyasi sultonlari bilan shartnomaga
k
oʻra, yollanma turk mashshoq (harbiy muhandis)lari Abdullaxon II (1557-1598) va ashtarxoniylar
davrigacha zamonaviy usulda q
oʻshinlarni jangga tayyorlash mashqlari bilan shugʻullangan, qurollar
esa Turkiyadan keltirilgan [8: 143, 151, 242].
Buxoro xonligida XVI asr birinchi choragidagi k
oʻplab harbiy toʻqnashuvlarning ishtirokchisi
va qahramoni Zahiriddin Boburning ma’lumotlariga qaraganda,
oʻtochar qurol – toʻfang oʻsha paytda
Bajavr (Af
gʻoniston) aholisiga ma’lum boʻlmagan. Ular bunday qurolni hech qachon koʻrishmagan va
jang boshlanganda, t
oʻfang ovozini eshitib ham parvo qilmay, oʻqning roʻparasida turishda davom
etganlar. Faqat t
oʻfangandozlar toʻfangdan oʻq otib, oʻnga yaqin bajavrliklarni yer tishlatgandan
keyingina, boshqalar dushman ochayotgan
oʻtdan oʻz boshlarini qutqarish payiga tushadilar [4:164].
Af
gʻonistonning ba’zi bir joylarida toʻfang faqat 1509 - yilda Bobur qoʻshini bilan birga paydo
b
oʻlganligidan kelib chiqsak, mazkur oʻq otar qurol bu yerda keng tarqalmaganligi ma’lum boʻladi.
1558 - yil Buxoroga tashrif buyurgan ingliz Antoniy Jenkinson shunday yozadi: “26 - dekabrda
menga xon huzuriga kirish amr qilindi. Men unga rus podshohining maktubini topshirdim. Xon
18
Do'stlaringiz bilan baham: |
