|
ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son
15
grammatik kategoriyaga nisbatan mantiqiy kategoriyaga yaqin turadi. Fikrimiz isboti uchun quyidagi
misolga e’tibor qarataylik:
Besh minutdan keyin adyutant nima uchundir og‘zi qulog‘iga yetib chiqdi
(M.Ismoiliy.
Farg‘ona tong otguncha).
Ko‘rinib turibdiki,
adyutantning
xursand bo‘lishi qandaydir sababga bog‘liq holda ro‘yobga
chiqmoqda. Bunda, o‘z navbatida, kauzativ ma’noni yuzaga keltiruvchi harakat sodir
bo‘layotganligining guvohi bo‘lamiz. Boshqacha aytganda, bunday holatdagi kauzativ ma’no gapning
presuppozitsiyasiga
qarab aniqlanadi. Bu haqda Y. A. Daduyevaning «
Общая характеристика
каузативных глаголов» nomli maqolasida aytgan fikri diqqatga sazovordir: «B семантической
структуре каузативных глаголов также выделяется «сема состояния, признака, приписываемого
объекту действия», т.е. следствие, логически вытекающее из семы причинности. Именно
поэтому «каузативные глаголы обозначают действия-состояния, действия-события, действия-
качества, действия – локальные отношения и т.д»[7,79].
Aslida, kauzativlik tushunchasining semantik tomondan tadqiq qilinishi ham derivatsiya
qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Zotan, derivatsion nuqtayi nazardan olib qaralganda derivatsiyaning har
qanday turida (leksik, semantik, sintaktik) shakllanish nazarda tutiladi. Shunday ekan, bu jarayonda
kauzativ ma’noning shakllanishini kuzatamiz. Shu bois, derivatsiyaning bu turini
kauzasemantik
derivatsiya
deb ataymiz. Chunki yuqorida keltirilgan misolda kauzativ derivatsiya operandlari
nima
uchundir
so‘roq olmoshi bilan ifodalangan
semantik kauzaoperator
orqali kauzativ ma’nodagi
derivatsion munosabatga kirishmoqda. Natijada
kauzaderivat
(kauzativli hosila struktura)
shakllanmoqda. Lekin bu xildagi operatorlar hamma vaqt ham gap tarkibida talab qilinavermaydi:
Besh minutdan keyin ad’yutant og‘zi qulog‘iga yetib chiqdi.
Bunda, garchi real semantik kauzaoperator qatnashmagan bo‘lsa-da, sabab ma’nosini beruvchi
kauzativ distributsiyani anglaymiz. Ushbu jarayonda esa nol ifodali kauzaoperator muhim ahamiyat
kasb etadi. Zero, derivatsion jarayon operatorsiz voqelanmaydi. Bunday operatorning tiklanishi har
doim ham amalga oshmaydi, chunki jumla mazmunidan nutq jarayonida uning kauzativ qurshovdaligi
aniq sezilib turadi. Bu esa belgisiz operatorlardan shu jihati bilan farq qiladi. Kauzativlikni semantik
nuqtayi nazardan o‘rganish alohida mavzu obyekti hisoblanadi, albatta. Ammo biz aytayotgan fikrimiz
orqali kauzativlikning grammatik kategoriya emasligini dalillay olamiz.
Shuni aytish kerakki, deyarli barcha ishlarda morfologik kauzatsiya va analitik kauzatsiya
tushunchalari bir-biridan farqlab o‘rganilgan[8]. Aslida,
analitizm
hodisasi tilshunoslikning
morfologiya sohasi bilan bog‘liq ravishda talqin qilinadi.
«Analitizm»
termini grekcha so‘zdan olingan
bo‘lib,
«bo‘lish», «ajratish»
degan ma’nolarda ishlatiladi. Bu tushuncha so‘zning morfologik
o‘zgarmasligida (turlanmasligida) namoyon bo‘ladi. So‘zning morfologik o‘zgarmasligi natijasida
grammatik ma’no yordamchi so‘zlar (ba’zan mustaqil so‘zlar uyg‘unligida), so‘z tartibi, ohang orqali
ifodalanadi. Lekin, shuni ham aytish kerakki, analitik kategoriya tushunchasi, o‘z navbatida,
vazifasiga ko‘ra leksik, morfologik va sintaktik turlariga bo‘linishi bilan farqlanadi[6,31]. Biz esa,
ayni paytda, analitizmning morfologik nuqtayi nazardan talqin qilinishiga e’tibor qaratmoqdamiz.
Morfologik tomondan yordamchi so‘zlar (ba’zan mustaqil so‘zlar), ohang analitika
tushunchasi bilan bog‘lanar ekan, kauzativ ma’no ham sanab o‘tilganlarning barchasi bilan bemalol
ifodalanaveradi. Shu bois, kauzativlikning analitik vositalar bilan ifodalanishini morfologiya
sohasidan alohida o‘rganilishida lingvistik ma’no yo‘q deb hisoblaymiz. Boshqacha aytganda,
kauzativlikning analitik vositalar bilan hosil bo‘lishini morfologik kauzatsiyaning bir turi sifatida
tadqiq qilish to‘g‘ri bo‘ladi.
Y. G. Testelesning morfologik kauzatsiyaning analitik turi tabiati talqiniga bag‘ishlagan
fikriga ko‘ra, kauzativlikning analitik vositalar bilan ifodalanishi maxsus yordamchi fe’llar bilan hosil
bo‘ladi va bu faqat ingliz, nemis hamda fransuz tillariga xosligi ta’kidlanadi. Fikr isboti uchun olim
quyidagi misollarni keltiradi:
Английский язык
1. He works for me.
Он работает на меня.
I make him work for me.
Я заставляю (каузирую) его работать на меня.
Французский язык
2. Jean écrira une lettre au directeur.
Do'stlaringiz bilan baham: |
