|
ILMIY AXBOROTNOMA
PSIXOLOGIYA
2017-yil, 4-son
175
oʻrganishga katta e’tibor qaratgan. Bu ilmiy ishlar va asarlardagi tushunchalarni jamlab
umumlashtirgan holda, biz oʻzini-oʻzi anglash tushunchasini ta’riflash va tavsiflashga harakat qilib
koʻramiz.
Suunday qilib, oʻzini anglash individning oʻzini tashqi dunyodan ajratishi, unga nisbatan oʻz
munosabatini anglashi, shaxs sifatida oʻzini, oʻz xatti-harakatlari, fikr-mulohazalari, his-tuygʻulari,
qiziqishlari, istaklarini anglash va baholash jarayonidir. SHak-shubhasiz, oʻzini-oʻzi anglash koʻp
bosqichli jarayon boʻlib, uning yordamida inson, avvalo, oʻzligini anglaydi, uning ongida “Men”
obrazi hamda “Men” konsepsiyasi, oʻzi haqidagi ijtimoiy tasavvurlari kompleksi shakllanadi. Jarayon
va mahsulning bu tarzda farqlanishi U.Djems tomonidan kiritilgan boʻlib, u bilib oluvchi “sof Men” va
bilib olinadigan “empirik Men”ni ajratib koʻrsatgan. Bunda albatta, ong emas inson, ong va oʻzini
anglash egasi boʻlgan obraz, tushuncha va tasavvur kabi ichki vositalar tizimi, jumladan, shaxsiy
xislatlar, qobiliyatlar va motivlar haqidagi tasavvurlar tahlil etilgan.
Bizning oʻzligimiz va oʻzimiz haqidagi tasavvurlarimiz shakllanib, rivojlanib va oʻzgarib
borishiga sabab boʻluvchi oʻzini anglashning bevosita psixologik jarayonlari va mexanizmlari qanday?
Bizning fikrimizcha, “Men” modellarining eng ishonchlisi M.Rozenberg tomonidan ishlab chiqilgan
boʻlib, bu model “Men” tarkibiy qismlari, ularning strukturasi, oʻlchamlari, diqqatga sazovor jihatlari,
oʻzlik sohasi, reja va darajalari, shuningdek, motiv va his-tuygʻu impulslari kabi bir qator jihatlar
tavsifini qamrab oladi. “Refleksiv Men” tarkibiy qismlarini tahlil birliklari yoki elementlari tashkil
qiladi. Oʻlchamlar ayrim tarkibiy qismlarni tavsiflaydi hamda barqarorlik, dadillik, oʻzini-oʻzi hurmat
qilishni ta’minlaydi; oʻziga nisbatan diqqat-e’tibor oʻzlikning ong tarkibidagi oʻrnini aniqlashga imkon
beradi. Oʻzlik sohasida uning soha va xususiyatlari nazarda tutiladi; oʻzlik rejalari ob’ektivlanganlik
darajasini belgilab beradi, motivlar insonni oʻzi haqidagi tasavvurlari manfaatlarida harakat qilishga
undaydi hamda oʻzini hurmat qilish va “Men” obrazidagi doimiyligiga intilishni qamrab oladi.
Oʻzlikning kognitiv sxemasida aks ettirilgan “Men” nazariyasi yoki oʻzgalar baho va
gʻoyalarining bogʻliqligi, oʻzi haqidagi tasavvuri atrofdagilar fikriga qarab oʻzgaradi (Ch.Kuli),
ijtimoiy taqqoslash, bunda individ oʻz “Men”ini oʻtmishdagi yoki kelajakdagi “Men” bilan, oʻz
da’volarini esa yutuqlar bilan taqqoslaydi (U.Djems), oʻzini-oʻzi kuzatish (samoatributsiya), bunda
ichki xususiyatlar haqida individ tomonidan ob’ektiv, ya’ni xulq-atvor koʻrsatkichlari boʻyicha xulosa
chiqariladi; (B.F.Skinner, D.Bem) yuqoridagi oʻzaro bogʻliq va koʻpincha bir-biriga oʻtib ketuvchi
barcha jarayonlarning ma’naviy bogʻliqligi (M.Rozenberg) ta’minlanadi.
Refleksiv “Men”, individ va muhit oʻrtasida axborot almashinishi vositasida ifodalanuvchi bilib
olish sxemasi oʻtkazilgan qator tadqiqotlar natijalarida ayon boʻldi. Bu jarayonda oʻzini anglashning,
ya’ni sub’ekt ongida uning xislatlari va xususiyatlari aks etishining roli qanday? Aslida, bizningcha,
bu muhim ahamiyatga ega boʻlib, oʻzini anglash oʻzini bilib olishning moslik darajasiga mansub emas,
oʻzini-oʻzi anglagan (refleksiv) va oʻzini-oʻzi anglaydigan “Men” esa hech qachon bir-biriga toʻliq
mos kelmaydi. Axborotni qayta ishlash va ongda saqlash nafaqat uni kodlash va xotirada saqlashni,
balki axborotni tanlash va saralash qoidalari bilan ifodalanuvchi ma’lum bir nazorat tizimini ham
nazarda tutadi. Bu esa biologik va ijtimoiy maqsadga muvofiqlik tamoyillariga asosan, ushbu
axborotni anglab olish oʻzlikning saqlanishiga qanchalik xizmat qilishi bilan izohlanadi.
Bola oʻzini-oʻzi anglashi jarayonining ijtimoiy psixologik mohiyatini anglashga bagʻishlangan
tadqiqotlar va nazariy yondashuvlardan olingan xulosalarga asoslanib, biz quyidagi fikrlarni
umumlashtirishga muvaffaq boʻldik:
– oʻzini-oʻzi anglashi, oʻzini bilib olish jarayoni shaxs ontogenetik taraqqiyoti davri davomida
va ayniqsa, maktabgacha yoshda boʻlgan davrda sezilarli tarzda jadal rivojlanadi;
– oʻzini-oʻzi anglash “Men” obrazining tarkibiy qismlaridan biri boʻlib, uning aynan kognitiv
elementi hisoblanadi, lekin uning shakllanishi affektiv va baholash elementlari bilan bir maromda,
uygʻun rivojlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
