Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal 2017-yil, 4-son (104) gumanitar fanlar seriyasi

ILMIY AXBOROTNOMA 
FILOLOGIYA
 
2017-yil, 4-son 
78 
ilmiy sohalarning ham ustuvor muammolaridan biri hisoblanadi. Tilshunoslik esa xalq xoʻjaligi va 
mazkur ilmiy sohalarning ifoda imkoniyatlarini ilmiy tadqiq qilish, soha metatilini 
mukammallashtirishga oʻz hissasini qoʻshadi.
Istiqlolgacha oʻzbek tilidagi avtoyoʻlsozlik terminlari faqat rus tilida boʻlib, tor soha boʻlganligi 
bois atamalarning oʻzbekchalashtirilishiga e’tibor qaratilmagan edi va ularning oʻzbek tili leksik 
tizimidagi oʻrni mavhum va tilning obyektiv rivojlanishi qonuniyatlariga muvofiq emas edi. Oʻzbek 
tiliga davlat tili maqomining berilishi avtoyoʻlsozlik tizimida ham ish yuritish, oʻqish va oʻqitish 
ishlarini oʻzbek tilida yoʻlga qoʻyish zaruratini keltirib chiqardi. Biroq bu muammolarning markazida 
turuvchi avtoyoʻlsozlik sohasida termin tanlash va qoʻllash masalasi nechogʻlik dolzarb va ahamiyatga 
molik boʻlsa-da, hali tilshunoslikning e’tiboriga tushmagan edi. Aksariyat atamalarning hanuz rus 
tilida qoʻllanayotganligi, mavjud atamalarning asosan kalka asosida tarjima qilinganligi, ifodada 
ortiqchalik va noaniqliklarning mavjudligi, jonli nutqdagi lisoniy tejamning yozma nutq bilan muvofiq 
emasligi, ayrim hollarda oʻzbek tilida mukammal ifoda vositalari boʻlishiga qaramasdan, ruscha yoki 
rus tilidan oʻzlashgan ajnabiy terminlarning koʻplab qoʻllanayotganligi, lingvistik jihatdan 
ma’qullangan, mukammal terminologik lugʻatlarning mavjud emasligi avtoyoʻlsozlik terminlarining 
til leksik tizimidagi oʻrnini aniqlash, ichki tizimiy xususiyatlarini tadqiq qilish, birliklarning semantik 
koʻlamini muayyanlantirish, tizimdagi variantdorlik va ma’nodoshlik munosabatlarini oydinlashtirish, 
turli lugʻatlarda tegishli birliklarni leksikografik talqin qilish kabi qator masalalarni ilmiy tadqiq 
qilishni dolzarb muammo sifatida kun tartibiga qoʻyildi. 
Lugʻatda terminlar grammatik shakldan holi holda beriladi. Boshqa oʻrinlardla boʻlgani kabi, 
ayrim soʻzlar grammatik shakl bilan beriladi. Bunda birlik ushbu grammatik shakl bilan birga bir 
butun holda leksema sifatida qaraladi. Bunda ham izohli lugʻatdagi “bosh soʻzlar (mustaqil soʻzlar) 
nol shaklda (bosh shaklda) berildi (Uning "shakl" deyilishi ham shartli boʻlib, hech qanday grammatik 
ma’noga ega boʻlmaydi)” degan qoidaga amal qilindi.
1
Masalan, 
xalqa avtomobil yo
ʻli, boʻylama 
kesim yuzidagi egrilik, bir-biriga teskari yo
ʻnalgan egriliklar 
kabi. 
Izohlanayotgan termin umuman olganda omonim boʻlishi mumkin. Bunda omonim 
terminning faqat avtoyoʻlsozlikka tegishli ma’nosidagi shakli beriladi. Agar shu sohaning oʻzida 
qoʻllanadigan omonimlar boʻlsa, ular xuddi izohli lugʻatda boʻlgani kabi rim raqamlari bilan ajratilib, 
har bir bosh soʻz sifatida berilishi mumkin edi. Lekin biz avtoyoʻlsozlik sohasida qoʻllanadigan va shu 
sohada terminlari sirasida omonim shaklli boʻlganlarini uchratmadik.
 
Fe’l-terminlar
-ish 
shaklida beriladi. Faqat uning izohida qoʻllangan yakunlovchi fe’l -
moq
shaklida boʻladi. Misol: 
ASFALTLASH
– avtomobil yoʻllari, koʻcha, aerodrom va h.k. ga asfalt-beton qoplamalar 
yotqizmoq.