ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2020 - yil, 2 - son 17
programmaga qat’iy amal qilmoq» va yangi yerlarni egallamaslikka qaror qilinadi. D.A.Milyutin majlis
qarori to‘g‘risida K.P.Kaufmanga yuborgan maktubida Rossiyaning Buxoro bilan chegarasi
Samarqandning sharqidan o‘tishi va bu shahar Rossiya imperiyasi qo‘l ostidagi yerlardan tashqarida qolishi
kerak edi, – deb ta’kidlaydi. Ammo u xatida, shu bilan birga, qanday yo‘l bilan bo‘lmasin Buxoro ustidan
Rossiyaning siyosiy hukmronligining o‘rnatilishini ta’minlash to‘g‘risida ishora qiladi[3].
Aleksandr II Turkiston general-gubernatorligi bilan Buxoro xonligi o‘rtasida tuzilgan sulh
shartnomasini tasdiqlash muddatini orqaga surib, Samarqand va Kattaqo‘rg‘on shaharlarini Buxoroga
qaytarib berish to‘g‘risidagi qarorni ma’qullagandan so‘ng, D.A.Milyutin K.P.Kaufmanga 1868 yil 13
iyulda yana maxsus maktub yuborib, unda zabt etilgan rayonlarni, shu jumladan, Samarqand shahrini
bo‘shatib chiqish to‘g‘risida buyruq beradi[4]. Shu yilning 2 avgustida K.P.Kaufman nomiga va 13
avgustda Boshshtabning boshlig‘i F.L.Geyden nomiga Peterburgdan yuborilgan yozma farmoyishda
Turkiston general gubernatoriga to‘rt yil muddat ichida to‘lash sharti bilan Buxoro ustiga qo‘yilgan
kontributsiya miqdorini bir million so‘mgacha oshirish, so‘ngra ishg‘ol etilgan rayonlarpi amirga qaytarib
berish taklif etiladi[5].
O‘rta Osiyoda o‘rnatilgan siyosiy mavqeidan mag‘rurlangan Turkiston general-gubernatori va
uning atrofidagi harbiy qo‘mondonlik, markazdan uzluksiz kelayotgan farmoyishlarga ahamiyat bermay,
zabt etilgan rayonlarni xonlikka qaytarib berish u yoqda tursin, balki Zarafshon okrugida Rossiyaning
hukmronligini saqlab qolish va mumkin qadar uning chegarasini kengaytirish uchun harakat qildilar.
Shuning uchun ham Peterburg bilan olib borilgan muzokaralarda K.P.Kaufman «Samarqand masalasi»da
o‘z fikrining va bu yo‘lda amalga oshirilayotgan hatti-harakatining to‘g‘riligini isbotlashga va Zarafshon
vodiysining yuqori qismini qo‘ldan bermaslikka harakat qiladi. Aleksandr II Samarqandni Buxoro
xonligiga qaytarib berish muddatini birmuncha orqaga cho‘zish to‘g‘risidagi K.P.Kaufman taklifini qabul
qiladi va unga Buxoro xonligiga nisbatan bundan keyingi olib boriladigan siyosati to‘g‘risida o‘z
mulohazalarini yozib hukumatga topshirish buyuriladi.
Ammo Turkiston ma’muriyati tomonidan O‘rta Osiyoda amalga oshirilayotgan bunday siyosat
Tashqi ishlar ministrligi va Osiyo departamentida tobora bezovtalikni kuchaytirib, ularning boshliqlarini
tahlikaga solib qo‘yadi. M.A.Terentev va M.I.Venyukovlarning yozishicha, tashqi ishlar ministri va davlat
kansleri A.M.Gorchakovni hamda Osiyo departamentining boshlig‘i N.P.Stremouxovlarning Angliyani
Rossiyaga qarshi qo‘zg‘atib qo‘yilmasa edi degan mulohaza cho‘chitmoqda edi[6]. 1868 yil avgust oyida
Panjakent shahari «o‘z ixtiyori bilan bo‘ysunib»[7], u Zarafshon okrugiga qo‘shib olingach, shu yilning
oktabr oyida amirning katta o‘g‘li Abdulmalik rahbarligida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonni bostirish uchun
A.K.Abramov boshliq rus qo‘shinlarining Qarshi shahariga kirib borishi natijasida[8]. «Samarqand
masalasi» bo‘yicha bir-biriga qarama-qarshi ikki xil yo‘lni o‘tkazayotgan davlat mahkamalari va ularning
tarafdorlari o‘rtasida munozara kuchayib, jiddiy tus oladi. Rossiya chegarasini kengaytirish maqsadida
qilingan har qanday harbiy yurishlardan norozi bo‘lgan A.M.Gorchakov va N.P.Stremouxovlar Zarafshon
vodiysini Buxoroga qaytarib berishni qat’iy talab qiladilar. Ularni «Osiyo masalalari» bo‘yicha mutaxassis
N.V.Xanikov quvvatlaydi. U Samarqanddan umuman, O‘rta Osiyoda olib borilayotgan tajovuzkorlik
siyosatidan voz kechish zarurligi to‘g‘risida bayon qiladi. Uning fikricha, bunday siyosat Rossiyani «O‘rta
Osiyodagi mayda xonliklarning ichki ishlariga aralashish girdobiga yana tortib ketadi» degan fikrni
bildiradi[9].
Zarafshon okrugini xonlikka qaytarib berish uchun amalda hech qanday chora ko‘rilmasa ham, har
holda Rossiya imperatori N.V.Xanikovning fikriga qo‘shiladi. Natijada imperiya, tashqi ishlar vazirligi
Turkiston ma’muriyatining o‘zboshimchalik bilan olib borilgan harakatiga qarshi markaziy hokimiyatni
qo‘zg‘atish va har tomonlama siquvni kuchaytirish bilan Zarafshon okrugini Buxoroga qaytarib berish
uchun zo‘r berib harakat qiladi.
«Samarqand masalasiga» nisbatan Tashqi ishlar ministrligining tutgan bunday munosabati podsho
samoderjaviesi mustamlakachilik siyosatining tarafdorlaridan va uning amalga oshirilishidan manfaatdor
bo‘lgan rus burjuaziyasi doirasida norozilik paydo qildi. Vestnik Yevropы jurnalining 1869 yil 5-sonida
nashr etilgan redaksion maqolasida «Samarqandni qaytarib berish masalasining» muhokamaga qo‘yilishi
o‘rinsiz, deb hisoblanib, qattiq tanqid qilinadi. Markaziy Osiyoda o‘z ta’sir doiralari chegarasini belgilab
olish uchun Angliya bilan Rossiya o‘rtasida tortishuv ketayotgan bir paytda bunday qat’iyatsizlikning
ayniqsa xavfli ekanini ta’kidlab, jurnal taxririyati Turkistonda «bundan keyingi qo‘lga kiritiladigan»
rayonlardan voz kechish to‘g‘risida davlat tomonidan qandaydir bironta majburiyat qabul qilinishiga qarshi
ogohlantirish bildiradi. Shunday qilib, rus burjuaziyasi «Samarqand masalasi»da Turkiston ma’muriyati
tomonidan amalga oshirilayotgan aktiv yo‘lning oddiy tarafdori bo‘libgina qolmay, balki matbuot orqali
uni quvvatlovchi tayanch bo‘lib xizmat qilmoqda edi.
