ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2019 - yil, 6 - son 23
50-yillarning o‘rtalarida Yerusalimskiy hayotida yangi davr boshlandi deyish mumkin. U deyarli
har yili Germaniyaga (ko‘pincha GDR ga, kamroq GFRga) ilmiy safarga boradigan bo‘ldi. Katta
muddatlarga qolib ketish holatlari ham yuz berdi. Tarixchi nemis hamkasblari bilan yaqin aloqa o‘rnatishga
erishdi. 1955-yilda u Germaniya FAning taklifi bilan Berlinga keldi. Akademiyaning plenumida ma’ruzaga
chiqib oxirgi yillarda Germaniya imperializmining tarixini o‘rganish holati xususida ma’lumot berdi. GDR
dagi barcha universitetlar va gumanitar institutlar hayoti bilan tanishgan Moskvalik olim tarix fanining
mas’uliyati, vazifalari haqida ma’ruzalar qildi. Veymar shahriga tashrif buyurgan olimning Gyote va
Shiller uy muzeylarini ko‘rganidan keyin mavzusining chegarasi yanada kengaydi. Berlindan yozgan xatida
u quyidagi fikrni ifodaladi: “Salohiyati baland kishiga eng avvalo zamonasi va kelajak uchun chuqur
mas’uliyatli ong mavjud bo‘ladi. Biz, mayda odamlar, kamtarin mehnatkashlar, insoniyat ma’naviyati
cho‘qqisini egallaganlar bilan ko‘proq muloqatda bo‘lishimiz kerak. Chunki bunday intellektual va
emotsional yaqinlashish har birimizni o‘zimizdan balandroq ko‘tarmasligi mumkin emas.”
Oradan 20-yil o‘tib, endigina ilmiy izlanishga kirishgan, o‘sha davrda Leypsig universiteti
qoshidagi Umumiy tarix institutining assissenti, lekin keyinchalik akademik darajasiga yetgan M. Kossok
shunday xotirlaydi: “Yerusalimskiyning ma’naviy madaniyati yuqoriligi kishini hayratlantiradi, uning
ma’ruzalari, bilimi nafaqat o‘zining tadqiqot mavzusini, balki adabiyot, madaniyat, tillar bilan ham
uyg‘unlashadi. Qo‘shimcha tarzda aytish o‘rinliki, manbalarni chuqur tanqidiy o‘rganadi, tanilib qolgan
manbalarni yangitdan o‘qiy oladigan olim edi”.
Chet eldan qaytgach Yerusalimskiy 1956-yil boshlarida oldindan o‘ylab yurgan Sovet
germanistikasi markazini tuzish g‘oyasini amalga oshirdi. Germaniya tarixini o‘rganadigan bu guruh FAsi
qoshidagi Tarix institutida ochildi. Guruh Moskva va ittifoqdagi boshqa shaharlarda Germaniya tarixini
o‘qitadigan va unga qiziqadigan barcha olimlarni birlashtirdi. Sovet germanistikasi tez orada oyoqqa turdi,
nemis tarixchilari bilan keng hamkorlik rishtalari o‘rnatildi. Bu ham Yerusalimskiy ko‘nglidagi
maqsadlardan biri edi. Guruh majlislarida Germaniyalik tarixchilar-L. Shtern, Ye. Engelberg, V. Ruge, V.
Bartel, A. Shrayner va boshqalar qiziqarli ma’ruzalari bilan chiqish qildilar. Germanistlar guruhida
muhokama qilingan ko‘p dolzarb masalalar to‘plam, monografiya shakllarida nashr etildi. Afsuski guruh
o‘z ahamiyatini Yerusalimskiy hayotligi davridagina saqlay oldi. Keyinchalik esa germanistikani
Yerusalimskiy ko‘targan baland pog‘onaga ushlay oladigan olim topilmadi. Olimning xizmatlari yuqori
baholanganini 1956-yilda uni Germaniya FA ning chet ellik a’zosi etib saylaganlarida ko‘rish mumkin.
Shunday hurmatga u o‘z mamlakatida oldinroq erishishi kerak edi. Lekin o‘shandan keyin ham u bu baxtga
muyassar bo‘lolmadi. U ittifoqda akademik ham va hatto FA ning muxbir a’zosi ham bo‘lolmadi. Sababi,
akademiyaga saylovlar oldidan Tarix bo‘limida partiya guruhi yig‘ilib kimga ovoz berish kerakligi va
kimga ovoz bermaslikni hal qilishgan. Yerusalimskiy har gal ham ikkinchi ro‘yxatdan joy olgan.
O‘sha yillari bu olim “
Вопросы
истории
” jurnali tahririyati a’zosi edi. 1957-yil boshlarida partiya
MK ti jurnalini qattiq tanqid ostiga olib tahririyatni almashtiradi. Shu yili may oyida Yerusalimskiy GDRga
bordi. Arxivda ishlash bilan birga yosh tarixchi olimlar seminarini ham boshqardi. 25-30 kishidan iborat
bo‘lgan seminar ishtirokchilari orasida Leypsig, Galle, Yena, Rostok va boshqa shaharlardan ham
tarixchilar bor edi. Olim shogirdlari tayyorlagan referatlarning eng avvalo manbashunoslik bazasiga, chop
etilgan manbalariga nisbatan tanqidiy yondashishiga e’tibor qaratgan.
Yerusalimskiy GDRda bo‘lgan vaqtda sovet germanistikasini rivojlantiruvchi yana bir ijobiy tadbir
amalga oshirildi. SSSR va GDR tarixchilarining ikki seksiyadan iborat kommissiyasi tuzildi. Sovet
seksiyasini Yerusalimskiy, nemis seksiyasini L. Shtern boshqardilar. Komissiyaning I konferensiyasi 1957-
yil 25-30-noyabrda Leypsigda o‘tkazildi. Undagi ko‘pgina ma’ruzalar, ayniqsa nomarksist tarixchilarning
fikrlari keskin g‘oyaviy kurash ostida o‘tdi. Mualliflarning yuqori professionallik mahorati, qimmatli
manbalarining ko‘pligi, asosan arxiv hujjatlaridan nemischa to‘g‘rilik va chinvijdonlik bilan foydalanishi
nafaqat shubha uyg‘otmas, balki ulardan etalon sifatida foydalanishga ham arziydi. Ularsiz ko‘p
tadqiqotlarning tarixshunosligi zaiflashardi.
Komissiya faoliyati uchun Yerusalimskiy ko‘p kuch sarf etdi. Lekin sovet seksiyasini boshqarish
unga ko‘p nasib etmadi. Nemis seksiyasini boshqargan L. Shtern ko‘p yillardan beri Germaniya FA ning
haqiqiy a’zosi edi. Arkadiy Samsonovich esa hamon fan doktorligicha qolib kelayotgan edi. 1962-yili u
sovet seksiyasi rahbarligidan ketishga majbur bo‘ldi.
Olimning hayotida salomatligiga zavol bo‘lgan zarbalar kam emasdi. Hali 50-yillarning o‘rtalarida
Yerusalimskiy nashrga tayyorlanayotgan “
Всемирая
история
” fundamental asarining VII tomini
yaratuvchi guruh boshlig‘i edi. Asar 1871-1918-yillar voqealarini o‘z ichiga olgani va bu vaqt aynan olim
o‘rgangan davr bo‘lgani uchun ko‘p boblarini o‘zi yozdi. Lekin jild tayyor bo‘lgandan keyin akademik
unvoni yo‘qligi yana unga pand berdi. Mas’ul muharrirlikka boshqa kishi, FA ning muxbir a’zosi
tayinlandi.
