Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

 
2-jadval. Jamiyatni modernizasiyalashning konseptual modellari 
Model nomi 
Mohiyati va vazifalari 
Klassik 
Bu model G‘arbiy Yevropa, Amerika va Avstraliyada keng qo‘llanilgan. Uning 
evolyutsiyasida o‘z aksini topgan mustamlakachilik davri erkin tadbirkorligi, protestant 
etikasi, burjuaziya inqiloblari va diniy urushlar hamda iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, 
siyosiy, madaniy omillarning bir-biriga mos holda yetishishi asos qilib olingan. 
An’anaviy 
Hozirgi kunda ushbu model ishlashi jarayonida eski an’analarni saqlab qolishga 
urinish va turg‘unlik holati ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun an’anaviy modelda siyosiy 
islohotlar sekinlik bilan davom etadi. 
Noan’anaviy 
1980 yildan noan’anaviy modelga o‘tgan Xitoy, 90-yillarda «Osiyo yo‘lbarslari» 
nomini olgan Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy jihatdan yuksaldi. Ular G‘arb 
va Sharq qadriyatlarini uyg‘unlashtirib, G‘arb texnologiyalariga ko‘proq ishonch 
bildirishdi. Modernizasiya jarayonini esa davlatning o‘zi boshqardi. 
Ildamlovchi 
(Skandinaviya) 
Bu modelning ildizida iqtisodiy va siyosiy hayotni birga qurish orqali ildam 
rivojlanish g‘oyasi yotadi. Biroq iqtisodiy-siyosiy tuzilmalar va jamiyat siyosiy tizimi 
funksiyalari qo‘shib olib borilganda, boshqaruvda qiyinchilik tug‘iladi. 
Kechikuvchi 
(G‘arb) 
XVIII-XIX asrlarda Ispaniya, Portugaliya, Braziliyada boshlangan modernizasiyalash 
davrida huquqiy davlat qurilmagan, fuqarolik jamiyati institutlari shakllanmagan, bozor 
iqtisodi mexanizmlari yaratilmagan edi. Shu bois, hozirga qadar avtoritar hokimiyat va 
yashirin byurokratiya siyosiy islohotlarni amalga oshirishga to‘sqinlik qiladi. 
Kechikuvchi 
(Sharq) 
Yaponiya modernizatsiya jarayoni boshlanguncha iqtisodiy va texnologik jihatdan 
oqsagan edi. 1868 yilda Meydzi inqilobi davrida «Yapon ruhiyati va G‘arb texnikasi» 
shiori o‘rtaga tashlandi, unga to‘liq amal qilindi. Buning natijasida mamlakat iqtisodiy 
yuksalishga erishdi. 
Quvib boruvchi 
Sobiq sovetlar ittifoqi, Hindiston, Argentina, Meksika kabi davlatlar Amerikaga yetib 
olish va uni ortda qoldirish uchun shu modelni o‘ylab topishdi. Ammo texnikani 
boshqaruvchi yetuk kadrlar, fan-innovasion iqtisod tuzilmalari ishlamagani sababli, bu 
davlatlar ijtimoiy-siyosiy muammolarning qurshovidan chiqa olmadi. Buyuk Britaniya 
mustamlakasi ta’sirida yashagan Hindiston davlatigina rivojlanishdan to‘xtamadi. 
Jadallashgan 
Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari (Janubiy Koreya, Singapur, Tailand, Malayziya va 
b.q.), Fors ko‘rfazi (Saudiya Arabistoni, Oman, Qatar, Bahrayn, Birlashgan Arab 
Amirliklari) va Janubiy Amerika (Chili)da jadallashgan model qo‘llandi. Uning farqli 
jihati shundki, iqtisodiy va siyosiy tizimdagi islohotlardan manfaatdor bo‘lgan davlat 
tinchlik, tartibni saqlash va jamiyatdagi muammolarni hal etishni o‘zining zimmasiga 
oladi. Bu modelda jamiyatning iqtisodiy sohasiga ko‘proq e’tibor qaratiladi. Ishlab 
chiqarishning o‘sishi, eksport salohiyatining oshishi, ko‘plab xorijiy investisiyaning jalb 
qilinishi kuchayib, aholining iqtisodiy va siyosiy saviyasi ko‘tariladi. 
Ilmiy tahlilimizga ko‘ra, «amerika modeli»da erkin bozor munosabatlari yetakchilik qilsa, «yapon 
modeli» va «fransuz modeli»da xo‘jalik faoliyatini tashkil qilishda davlat ishtiroki yuqori, «nemis modeli» 
va «shved modeli»da ijtimoiy yo‘nalish, «Polsha modeli»da «falaj terapiya» (shok holati) orqali bozor 
iqtisodiga o‘tish ustunlik qiladi. Modernizasiya paradigmasi (andozasi) doirasida ko‘pdan-ko‘p nazariy-
metodologik va xususiy fanlarga asoslangan yondashuvlar yaratilgan. Sharq mamlakatlari yangicha 
modellarni “kashf” etganidan keyin ularda G‘arb turmush tarzini majburiy qabul qilish emas, balki 
uyg‘unlashgan jamiyatni qurish imkoni vujudga keldi. 
Modernizasiyalash jarayonida quyidagi bosqichlar bosib o‘tiladi (3-jadval).