Yillarda fransiya

Ispaniya
Ispaniya birinchi jahon urushida betaraf qoldi. Bu hol unga urushayotgan har ikki harbiy – siyosiy ittifoqqa kiruvchi davlatlar bilan muvaffaqiyatli savdo – sotiq munosabatlarini amalga oshirishga imkon berdi. Eksport hajmi import hajmidan yuqori bo’ldi. Buning natijasida mamlakat oltin zaxirasi 4 baravar ko’paydi.

Urush yillarida harbiy buyurtmalar salmog’ining oshishi, o’z navbatida, sanoatdagi ayrim tarmoqlarning gurkirab rivojlanishi ta’minladi. Shunday bo’lsa – da, Ispaniya, baribir, kam taraqqiy etgan, agrar – industrial davlat bo’lib qolaverdi. Mamlakat qishloq xo’jaligida o’rta asrchilik munosabatlari – ning qoldiqlari hamon kuchli edi. Barcha yer maydoning 2/3 qismi yirik yer egalari va mamlakat hayotida katta ta’sirga ega bo’lgan katolik cherkovi ixtiyorida edi. Millionlarcha dehqon xo’jaliklariga esa atigi 1/3 qism yer tegishli edi.

Yersizlar ham ko’p bo’lib, ular asoratli shartlar asosida yerni ijaraga olardilar.Qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligi juda past bo’lgan. Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli chet el kapitali kiritilishiga sezilarli darajada bog’liq edi. Chunonchi, sanoatga joylashtirilgan chet el kapitalining 54 foizi ingliz, 34,5 foizi fransuz kapitali edi.Ispaniya taraqqiyotining bunday orqada qolishi o’rta asrchilik tartiblari hamon kuchli darajada saqlanib qolayotganligi bilan izohlanar edi.

Katta yer egalari hamda ularning tayanchi bo’lgan armiya va katolik cherkovi o’zlarini asrlar davomida qaror topgan tartiblari qo’riqchisi,deb hisoblardi. Shuning uchun ham yangilikka bo’lgan har qanday intilishlarni mamlakat milliy manfaatiga solinayotgan tahdid, deb qabul qildilar.Ayni paytda ularni yo’qotish uchun barcha vositalarni ishga soldilar. Mamlakatda harbiylarning o’rni tobora ortib bormoqda edi. Vujudga kelgan «harbiy xuntalar»(harbiylar to’dasi) XX asrda mamlakat siyosiy hayotiga tez – tez aralashib turish quroliga aylangan.

Ispaniya urush harakatlarida qatnashmagan bo’lsa – da,urush mamlakat aholisi turmush darajasini og’ir ahvolga solib qo’ydi. Chunonchi, oziq – ovqat mahsulotlarining narxi 65 foizga ortdi. Inflatsiya kuchaydi va real ish haqi kamaydi.

Buning oqibatida 1917 – yil 13 – avgustda mamlakatda yalpi siyosiy ish tashlash ro’y berdi. Namoyishchilar monarxiyani tugatishni, Ta’sis Majlisi chaqirishni va Respublika hukumatini tuzishni talab qildilar. Ish tashlash shiddatli ko’cha janglariga aylanib ketdi. Hukumat mamlakatda qamal e’lon qildi va armiyaning kuchi bilan tartib o’rnatdi.

1918 – 1920 – yillarda Ispaniyada inqilobiy harakat to’lqini yanada kuchaydi. Bu hol hukmron doiralarni sarosimaga solib qo’ydi. Shu yillar davomida hukumat 8 marta almashdi. Hukumat yetilgan dolzarb ijtimoiy muammolarni hal etishga ojizlik qildi. Vujudga kelgan bu ahvol mamlakatda harbiy diktatura o’rnatilishi xavfini tug’dirdi.

Hukumat ijtimoiy harakatni bostirish uchun qanchalik harakat qilmasin, baribir, qator talablarni bajarishga majbur bo’ldi. Chunonchi,1920 – yilning aprel oyidan boshlab 8 soatlik ish kuni joriy etildi. Ish haqi oshirildi, bolalar mehnati taqiqlandi. Qarilik va nogironlik sug’urtalari joriy etidi.

Ayni paytda hukmron doiralarning qo’llab – quvvatlashi natijasida ispan fashistlari o’z qurollari tashkilotlarini tuza boshladilar. Ularning asosiy vazifasi xalq harakatini bostirish edi. Hukumatning shafqatsiz terrori tufayli 1921 – yilga kelib ijtimoiy harakatning pasayishiga erishildi. Biroq bu hol ko’pga cho’zilmadi. Mustamlakalarda ham harakat kuchaydi. 1921 –yilning iyunida hukumat Ispaniyaning mustamlakasi – Marokashda boshlangan milliy – ozodlik harakatini bostirish uchun armiya yubordi. Biroq Ispaniya armiyasi tor – mor etildi hamda 25000 jangchi asirga tushib qoldi. Bu mag’lubiyat mamlakatda urushga qarshi harakat boshlanishiga turtki bo’ldi. Norozilik hatto armiya ayrim qismlarida ham ro’y berdi.

1922 – 1923 – yillarda ish tashlash harakati yana kuchaydi, hukumat terrorni to’xtatishga hamda xuntalarni tarqatib yuborish to’g’risida qonun qabul qilishga majbur bo’ldi. Ayni paytda 1923 – yil aprelida parlamentga qayta o’tkazilgan saylovda Liberal partiya g’alaba qozondi. Siyosiy voqealarning bu tarzda rivojlanishi qirol saroyini, hukmron doiralarni tashvishga solib qo’ydi va ular o’z hokimiyatini mamlakatda harbiy diktatura o’rnatish yo’li bilan saqlab qolishga qaror qildilar.

Natijada 1923 – yilning 13 – sentabrida Kataloniya harbiy okrugi qo’mondoni general Primo de Rivera tomonidan davlat to’ntarishi amalga oshirildi. Hokimiyat harbiy direktoriya qo’liga o’tdi. Shu tariqa Ispaniyada harbiy – fashistik diktatura o’rnatildi(1923 – 1930).

Primo de Rivera 1924 – yilda «Vatanpavarlik ittifoqi» deb nomlangan fashistik partiyani tuzdi. Bundan ko’zlangan maqsad diktaturaning ijtimoiy tarkibini kengaytirish edi. Bunga partiya safiga mayda va o’rta mulkdorlarni jalb etish orqali erishish ko’zda tutilgandi. Bundan tashqari, Primo de Rivera mehnat bilan sarmoyaning hamkorligini ta’minlash maqsadida «Baravarlik komissiyasi» tuzdi va komissiyaga har ikki tomondan teng miqdorda vakillar kiritildi.

Bu komissiya mehnat sharoiti va ish haqi masalasini hal etishi kerak edi. 1926 – yilda ijtimoiy sug’urta va ishsizlik masalalari bilan shug’ullanuvchi korporatsiya tuzildi. Ayni paytda diktatura ijtimoiy harakatni shafqatsizlik bilan bostirish yo’lini tutdi. Primo de Rivera o’z diktaturasiga qonuniy tus berishga harakat qildi. Shu maqsadda 1925 – yil dekabrda direktoriyani Ministrlar kabineti bilan almashtirdi va mamlakatda yangi Konstitutsiyani ishlab chiqishga kirishildi.

Primo de Rivera Italiya fashizmi bilan yaqinlasha boshladi. 1926 – yilning 7 – avgustida u bilan do’stlik to’g’risida shartnoma imzoladi. U tashqi siyosatda mustamlakalarni qanday bo’lmasin saqlab qolishga intildi. Shu maqsadda milliy – ozodlik harakatini bostirish yo’lini tutdi. Xususan, Fransiya bilan birgalikda 1927 – yilda Marokash xalqining milliy – ozodlik harakatini qonga botirdi. Biroq ichki va tashqi siyosatda qo’llangan usullar Primo de Rivera diktaturasini saqlab qola olmadi.

1929 – yilda boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi og’ir ahvolda bo’lgan Ispaniya iqtisodiyotini izdan chiqardi. Davlat qarzi keskin ko’paydi. Keng miqyosda korrupsiya avj oldi.

Mamlakatda inqilobiy portlash ro’y berishining oldini olish maqsadida harbiy generalitet yanvar oyida Primo de Riverani iste’fo berishga majbur etdi.