Ismoilov. Sh qabul qildi

Xorazm Ma'mun akademiyasining qayta tiklanishi
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xorazm Ma'mun akademiyasini qaytadan tashkil etish to`g`risida”gi Farmoni (1997) O`zbekistonning ilmiy salohiyatini yuksaltirish, uning jahon ilmiy hamjamiyatidagi o`rnini mustahkamlash, mintaqalarda fanni yanada rivojlantirish hamda iste'dodli va fidoyi olimlarni qo`llab-quvvatlash, yuqori intellektual muhit yaratishdagi milliy an'analarni rivojlantirishda qo`yilgan muhim qadam bo`ldi.

1997 yil noyabr oyida akademiyaning tarkibida “Arxeologiya, tarix va falsafa”, “Til va adabiyot”, “Biologiya muammolari” bo`limlari tashkil qilinib, 9 ilmiy mavzu bo`yicha 26 ilmiy xodim, shu jumladan, 5 fan doktorlari va 9 fan nomzodlari ilmiy tadqiqotlar olib borishdi.

Arxeologiya, tarix va falsafa bo`limining xodimlari “Xorazmda qadimgi va o`rta asrlar o`zbek davlatchiligi tarixi”, “O`zbek xalqining etnik tarixida Xorazm vohasining o`rni”, “Xorazm viloyati arxeologik yodgorliklarini tadqiq qilish” mavzulari bo`yicha ilmiy izlanishlar olib borishdi.

“O`zbek xalqining etnik tarixida Xorazm vohasining o`rni” mavzusi bo`yicha Xorazm vohasida mavjud bo`lgan ayrim etnik guruhlar va elatlarning joylashuvi aniqlandi. Ularning urf-odatlari, turmush madaniyatlari haqida ma'lumotlar to`plandi. Hazorasp tumani Tuproqqal'a massivida joylashgan bronza davri manzilgohi-Sharofat, antik va ilk o`rta asrlar davriga oid Tosh qal'a-2 yodgorliklarida hamda Uch O`choq tepaligi va Meshekli qo`ltig`ida tadqiqotlar olib borildi. Yodgorlik hududidan O`rta Osiyoda birinchi marta to`liq saqlangan yog`och yopilmalar topildi.

“Qadimgi va o`rta asrlarda Xorazm davlatchiligi tarixi» mavzusi bo`yicha arxeologik izlanishlar, yozma guvohliklarni tahlil qilish hamda qadimgi davlatchilik tarixini yorituvchi ilmiy manbalar muomalaga kiritildi. O`zbek davlatchiligining asosini tashkil qiluvchi Xorazm davlatchiligi tarixini 3000 yillik deb ko`rsatishga ilmiy isbotlar etarli ekanligi aniqlandi.

Til va adabiyot bo`limida “IX-XIII asrlarda Xorazm yozma adabiyoti va og`zaki epos. IX-XIII asrlar Xorazm yodnomalari tili” mavzusi bo`yicha Xorazm yozma adabiyoti va og`zaki afsonalar hamda rivoyatlar “Avesto”dagi mifologik qatlam bilan qiyosiy tihlil qilindi. Og`zaki va yozma namunalar tahlili orqali adabiy va badiiy tillarga xos xususiyatlar, ularning o`zaro ta'siri o`rganildi.

1997-2002 yillarda Biologiya muammolari bo`limida 7 ilmiy mavzu bo`yicha tadqiqotlar bajarildi. Xorazm vohasi tuproq-iqlim sharoitlarida istiqbolli serhosil, kasalliklarga va zararkunandalarga chidamli o`simliklarning navlari o`rganildi. Ekinlarni almashlab ekishning biologik asoslari tadqiq qilinib, 12 nav g`o`za, 2 nav bug`doy va beda, 10 nav sholining o`sishi, rivojlanishi va hosildorligi o`rganildi.

Viloyatimiz sharoitida asosiy, oraliq va takroriy ekishlarda ozuqaviy ekinlarni parvarish etishning samarali texnologiyalari va makkajo`xorining urug`lik tizimini yaratish bo`yicha izlanishlar amalga oshirildi.

Mahalliy qishloq ho`jaligi xom ashyosi asosida vitaminga boy omuxta yem tayyorlash texnologiyasini yaratish bo`yicha tadqiqotlar o`tkazilib, tavsiyalar ishlab chiqildi.

Amudaryo quyi oqimida tuproq hosil bo`lish jarayonining mintaqaviy xususiyatlarini o`rganish asosida tuproqlarning sho`rlanish qonuniyatlari aniqlanib, qishloq ho`jaligi ekinlari hosildorligini oshirish bo`yicha tavsiyalar berildi.

Suv tanqisligi sharoitida yerlarning sho`rini yuvish, chigit urug`ini optimal muddatlarda undirib olish, ekinlarni mavsumiy sug`orishlarda zahkash suvlardan foydalanish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Xorazm viloyatida 2001 yilda olingan yillik iqtisodiy samara 1 milliard 775,9 million so`mni tashkil qildi.

Xorazm vohasi termitlari (Isoptera)ning faunasi va ekologik-populyasion tavsifi bo`yicha termitlarning tarqalishi hamda tur tarkibi, biologiyasi va populyasion strukturasi o`rganildi. Termitlarga qarshi kurashda entomopatogen zamburug`lardan foydalanish tavsiya qilindi.

2003 yildan boshlab akademiyada 2 fundamental va 8 amaliy dasturlar bo`yicha 52 xodim, shu jumladan 2 akademik (o`rindosh), 11 fan doktori va 26 fan nomzodlari ilmiy izlanishlarni amalga oshirdi.

“Potensiallar nazariyasi va nochiziqli tenglamalar” mavzusi bo`yicha matematik chegaraviy to`plamlarning kompleks potensiallari, Bogolyubov teoremalari, tez kamayuvchi, zinasimon, davriy va deyarli davriy potensialli operatorlar uchun teskari masalalar o`rganildi. Olingan ilmiy natijalar matematik fizikaning bir qator nochiziqli evolyusion tenglamalarini yechishda qo`llanilmoqda.

Tarix fani sohasida 4 yo`nalish bo`yicha ilmiy izlanishlar amalga oshirildi:

-Xiva xonligi aholisining etnik tarkibiga oid ilk bor ilmiy adabiyotlar, anketa savollariga javoblar to`plandi. Xorazm vohasida yashovchi o`zbek, turkman, qozoq, qoraqalpoq urug`lariga tegishli guruhlar kompleks tadqiq qilindi.

-Xorazm Ma'mun akademiyasi tarixiga oid yozma manbalar izlab topildi. Abu Nasr ibn Iroqning “Manalaus” asariga yozilgan sharhi arab tilidan o`zbek tiliga o`girilib, ilmiy jihatdan tahlil qilindi. Abu Rayhon Beruniyning “Tafhim” asari arab tilidan o`zbek tiliga tarjima qilindi va muomalaga kiritildi.

-Ismoil Jurjoniy asarlarining bibliografiyasi tayyorlandi «Zahirayi Xorazmshohiy» asari VI kitobining Xorazmda o`zbek tiliga tarjimasidagi asab va ruhiy kasalliklar Ibn Sinoning “Tib qonuni”dagi asab va ruhiy kasalliklar bilan qiyosiy o`rganildi.

-Xiva xonligiga asos solinishi va uning sabablari, bu davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy vaziyat ilmiy jihatdan tahlil qilindi. Xiva xonligi davlatchiligidagi boshqaruv tizimi o`rganilib, davlat hujjatlari va arxivda saqlanayotgan asosiy hujjatlar ilmiy muomalaga kiritildi.

Arxitektura yo`nalishi bo`yicha me'moriy obidalarning poydevorlari, yer ustki qurilmalari va yog`och elementlari tekshirilib, texnik holati aniqlandi. Xiva shahridagi Ichonqal'a hududidagi me'moriy obidalarda geodezik kuzatuv ishlari olib borildi.

Qishloq ho`jaligi yo`nalishi bo`yicha Xorazm viloyati sharoitida cheklangan sug`orma yerlardan foydalanish maqsadida ozuqaviy ekinlar ekilib, ularning tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati o`rganildi.

Ekologiya yo`nalishi bo`yicha Xorazm viloyatining tabiiy iqlim sharoitining xususiyatlari, ekzogen ekologik omillarning aholi salomatligiga ta'siri o`rganildi hamda olingan natijalar Toshkent va Farg`ona viloyatlaridagi tegishli ko`rsatkichlar bilan taqqoslandi.

Biologiya yo`nalishi bo`yicha introduksient (50 ta) o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi xususiyatlari tadqiq etilib, ularning zararkunanda va kasalliklarga hamda noqulay omillar ta'siriga chidamliligi hamda mahalliy tuproq-iqlim sharoitiga moslashuvi, yetishtirish texnologiyalarining mintaqaviy xususiyatlari o`rganildi.

2006 yildan akademiyada 10 ilmiy mavzu bo`yicha 57 ilmiy xodim, shu jumladan 11 fan doktori va 28 fan nomzodlari ilmiy izlanishlarni amalga oshirishmoqda.

Xorazm Ma'mun akademiyasi jamoasi ilmiy tadqiqotlarni xalq ho`jaligi talablari asosida shakllantirish, ularni mavjud muammolarni hal qilishga qaratish, budjet mablag`larining samaradorligini oshirishda ustuvor fundamental tadqiqotlarni amalga oshirishga intilmoqda.

Bozor munosabatlari sharoitida fanga nobudjet mablag`larni keng jalb qilish, bu borada xalqaro ilmiy dastur va grantlar, xorijiy davlatlar ilmiy markazlarining faoliyatidan keng foydalanish hamda ho`jalik shartnomasi asosida bajariladigan ishlarga e'tibor kuchaytirilmoqda.

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida olimlarning faol ishtirokini ta'minlash maqsadida o`quv jarayonida, o`quv dasturi va o`quv qo`llanmalarini yaratishda oliy va o`rta ta'lim tizimi bilan samarali hamkorlik qilinmoqda.

Xiva tumani yosh tabiatshunoslar ijod markazi negizida Kichik akademiya tashkil qilinib, uning faoliyati Ma'mun akademiyasi rahbarligida amalga oshirilmoqda.

O`zbekiston mustaqilligini iqtisodiy jihatdan mustahkamlash, milliy mafkura, ma'naviyat va milliy qadriyatlarimizni xalq orasida targ`ib qilishda akademiya olimlari faol qatnashmoqda. Akademiyada Beruniy nomidagi ilmiy seminar faoliyat ko`rsatmoqda.

Tarixan qisqa davrda akademiyada 100 dan ortiq o`tkazilgan xalqaro, respublika va viloyat ilmiy-amaliy anjumanlarida va seminarlarda chet ellardan va respublikamizdan yetakchi olimlar qatnashdi.

Xorazm Ma'mun akademiyasi qoshida ho`jalik hisobida faoliyat yurituvchi “Dorivor o`simliklar bog`i” tashkil qilindi. Xorazm Ma'mun akademiyasining nashriyoti samarali faoliyat ko`rsatmoqda.

Xorazm Ma'mun akademiyasi oldida muhim va dolzarb vazifalar turibdi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2005 yil 22 sentyabrda Xorazm viloyatiga qilgan safari chog`ida akademiyaning asosiy diqqat e'tiborini mintaqaviy muammolarni tadqiq etishga qaratish zarurligini alohida ta'kidladi. Xorazmning qadimiy davlatchilik tarixi, betakror sivilizasiyasi va madaniyatini o`rganish, bu ko`hna zaminda qadimdan rivojlanib kelgan boy ilmiy salohiyatning jahon fani va madaniyati taraqqiyotidagi o`rni masalalarini yoritish, Xorazm me'moriy yodgorliklarini biologik, fizik va boshqa turli salbiy ta'sirlardan muhofaza qilishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, vohaning ekologik holati bo`yicha muntazam ilmiy kuzatishlar olib borish, mavjud yer-suv resurslaridan oqilona foydalanish, tuproq unumdorligini oshirishning samarali tizimini yaratish, Xorazm vohasining tuproq-iqlim sharoitiga mos bo`lgan qishloq ho`jaligi o`simliklarini iqlimlashtirish orqali sho`rlanish va cho`llanishning oldini olish masalalarini tadqiq etish - ana shunday muammolarning asosiy yo`nalishlaridir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1 I.A.Karimov. “Tarihiy xotirasiz - kelajak yo`q”. T.1998

2. I.A.Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. T.”Sharq”. 2008.

3. Azamat Ziyo. “O`zbek davlatchilk tarixi”. T.”Sharq”. 2000.

4. Q.Usmonov. “ O’zbekiston tarixi”.

5. “Xorazm tarixi” I jild. Urganch. 1996.
Internet manbalari:

1. 
   www.ziyouz.com
   
2. 
   www.mamunakademiya.uz
   
3. 
   www.e-tarix.uz