Ismoilbek Gasprinskiy (1851-1914) Munavvarqori Abdurashidov

Robert Dal esa qarorlarni qabul qiluvchi elitalar va guruhlarni tadqiq etish, liberal demokratik nazariyani tahlil qilish bilan shug‘ullandi. Uning «Demokratik nazariyaga kirish», «AQSHdagi plyuralistik demokratiya» degan kitoblarining nomlari ularning yo‘nalishi va mazmunidan darak berib turadi. U siyosiy tizimni insoniy munosabatlarning o‘z ichiga olgan asosiy tarkibiy qismlar sifatida hokimiyat, rahbarlik va obro‘-e’tiborni tortuvchi har qanday barqaror tipi deb hisoblaydi.

Xalqaro munosabatlar va nizolar sohasidagi tadqiqotlar XX asr siyosiy fikrining rivojlanishidagi yo‘nalishlardan birini tashkil etadi. Amerika siyosiy fikrining bu sohadagi mumtoz vakili — Gans Morgentau (1904-1982). U ishlab chiqqan asosiy konsepsiya - kuch atamalari bilan ifodalanadigan «manfaat» konsepsiyasidir. Mazkur konsepsiya «siyosatni nazariy idrok etish imkonini berib, siyosiy fanga ratsionallik nazariyasini olib kiradi. U tashqi siyosatdagi hayratlanarli yaxlitlikni ochib beradi; shu tariqa, Amerika, Buyuk Britaniya yoki Rossiyaning o‘z-o‘zicha izchil siyosati bir-birining o‘rniga keluvchi davlat arboblarining intellektual va axloqiy sifatlaridan, turli motivlar va mayllardan qat’iy nazar, voqealarning oqilona, tushunarli zanjiri sifatida namoyon bo‘ladi»²⁴.

G.Morgentau, xalqaro siyosat boshqa har qanday siyosat singari ta’sirga ega bo‘lishi uchun kurashish kerak, deb hisobladi. Bu kurash vaqt va makonda universal bo‘lib, tajriba bu fikrni rad etish mumkin emasligini ko‘rsatadi. Har qanday siyosat kuch-qudratni saqlashga yoki uni oshirishga yoxud namoyish qilishga intiladi. Xalqaro xulq-atvorning uch tipi mana shu uch namunaga muvofiq bo‘ladi.

Millat kuch-qudratining unsuri diplomatiya hisoblanadi. Diplomatiya milliy manfaatlarni tinch vositalar orqali ta’minlashga qodir bo‘lishi lozim. Diplomatiyaning asosiy to‘rtta qoidasi, G.Morgentauning fikriga ko‘ra, quyidagilardir:

1) urush ruhini uyg‘otishi mumkin bo‘lgan doktrinalardan, mavhum g‘oyalarga berilib ketishdan holi bo‘lish;

2) tashqi siyosiy maqsadlar milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda bayon etilishi va adekvat kuch-qudrat bilan qo‘llab-quvvatlanishi;

3) diplomatiya siyosiy vaziyatni boshqa davlatlarning ham nuqtai-nazaridan ko‘rishi lozimligi;

4) davlatlarning ular uchun hayotiy muhim bo‘lmagan barcha masalalar bo‘yicha o‘zaro yon berishlarga tayyor bo‘lishlari²⁵.

G.Morgentau milliy manfaatlar tasnifini - eng asosiylaridan tortib mayda, mahalliy manfaatlargacha ishlab chiqdi. U davlatning qudratini belgilovchi omillar tizimini ko‘rsatib o‘tdi; ular jumlasiga birinchi navbatda diplomatiyaning sifati geografik muhit, tabiiy zahiralar, harbiy  qudrat va sanoatning salohiyati, aholining soni, milliy tabiat va axloqni kiritdi.

Amerika siyosiy fani ko‘pchilik Evropa mamlakatlaridagi siyosiy fanning rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Urushdan keyingi ikki o‘n yillikda, ayniqsa, 1960-1980-yillarda nemis siyosiy fani ulkan yutuqlarga erishdi. Bu yutuqdar, eng avvalo, K.Bayme, G.Lyubbe, T.Rormozer va boshqalarning nomlari bilan bog‘liq.