Ismailova Zukhra Karabayevna, Maxsudov Po’lat Maxsudovich, Ergashev Oybek Karimovich

7.2. Muammoli vaziyatlarni yaratish metodikasi 
Muammoli  ta’limni  amaliyotda  qo‘llash  asosiy  masalalardan  biri 
o‘rganilayotgan  mavzu  bilan  bog‘liq 
muammoli  vaziyatni
  yaratishdan  iborat.  
Muammoli  vaziyat  o‘z  mohiyati  va  mazmuni  jihatidan  fanlarni  o‘qitishdagi 
mantiqiy ketma-ketlikka o‘xshaydi. Ketma-ketlik prinsipi shundan iboratki, bunda 
ta’limning  darajasi  jixatdan  yuqori  xar  bir  bosqichida  o‘qitish  mazmunini 
aniqlashda  avvalgi  boskichlarda  uzlashtirilgan  bilimlar,  ya’ni  ta’lim  hisobga 
olinadi.  Xuddi  shu  kabi,  agar  vaziyatdagi  yangi  bilim  avvalgi  bilim  bilan 
bog‘langan bo‘lsa, u muammoli vaziyat deb hisoblanadi. 
Muammoli o‘qitishda avval vaziyatli masala yoki topshiriklar paydo bo‘ladi, 
shundan  sung  o‘quv  muammosi  shakllantiriladi.  O‘quv  muammosining  asosiy 
belgilari:  noma’lumlikning  mavjudligi,  bu  noma’lumlikni  topish  yangi 
bilimlarning shakllanishiga olib keladi; noma’lumlikni topish maksadida (xotirasi, 
o‘quv  va  ilmiy-texnik  adabiyotlardan)  izlash  uchun  talabalarda  ma’lum  darajada 
bilimlar  zaxirasi  bo‘lishi  lozim.  Keyin  talabalar  muammoni  yechish  usulini 
qidiradi,  buning  uchun  turli  takliflarni  bildiradi,  bildirilgan  tanqidiy  va  mustaqil 
fikrlarni  taxlil  etish,  umumlashtirish  asosida  ulardan  bittasi  tug‘ri,  deb  topilib, 
gipoteza  tarzida  qabul  kilinadi  va  isbotlanadi.  Izlash  muammoning  yechimini 
tekshirish bilan tugallanadi. 
Muammoli  vaziyat  hosil  qilish  ta’lim  oluvchilar  faol  aqliy  faoliyatining 
zarur  shartidir.  Ta’lim  oluvchi  oldiga  muayn  vazifa  qo‘yilgan,  bu  vazifa  unda 
qiziqish uyg‘otadi va u bu vazifani hal qilishga urinadi, ammo o‘z bilimlari hamda 
tajribasining  etarli  darajada  to‘la  va  chuqur  emasligini  payqaydi,  ya’ni  muayyan 
qiyinchilikka  duch  keladi.  Ta’lim  oluvchida  hosil  bo‘lgan  vaziyatdan  chiqish 
yo‘lini topishdek ichki ehtiyoj paydo bo‘ladi, qiyinchilikni his etish paydo bo‘lgan 
shroitni  tahlil  qilishga  va  qo‘yilgan  masalani  echish  yo‘llarini  izlashga  undaydi. 
SHunday qilib, bilish lozim bo‘lgan va amaliy vazifalar bilan ta’lim oluvchilarning 
bilimlari  darajasi  orasida  ziddiyat  hosil  bo‘ladi,  bu  ziddiyat  yuzaga  kelgan 
qiyinchilikni bartaraf etishga qaratilgan intensiv fikrlash faoliyatini uyg‘otadi. 

---

 
155 
Muammoli  vaziyatni  hal  etish  asosida  tashkil  qilingan  o‘quv  jarayoni 
pedagogikada 
muammoli o‘qitish
  deb  ataladi.  Muammoli  o‘qitish  vaqtida  hamma 
vaqt  masala  (muammo)  qo‘yiladi  va  hal  qilinadi.  Bu  muammo  savol,  topshiriq, 
masala tarzida beriladi. 
Muammoli  vaziyatlar  yaratishda  pedagogika  fani  ishlab  chiqqan  hamda 
amalda tekshirib ko‘rilgan quyidagi qoidalarga amal qilishi zarur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7.1-rasm. Muammoli vaziyatlarni yaratishda amal qilinadigan qoidalar. 
 
Bilim  va  harakatlarning  ma’lum  darajada  murakkab  tizimini  muammoli 
o‘zlashtirishni  ta’minlash  uchun  muammoli  vaziyatlar  yaratishda  muayyan 
muammoga rioya qilish kerak:  

 
murakkab  topshiriqni  ancha  mayda,  xususiy  topshiriqlarga  bo‘lish  zarur; 
ba’zi  hollarda  asosiy  masala  bir  necha  dars  yoki,  hatto,  butun  boshli  mavzu 
doirasida yagona bo‘ladi va xususiy vazifalar sifatida echiladi; 

 
har  bir  muammoli  vaziyatda  bitta  noma’lum  elementni  (xossa,  nisbat, 
harakat  qonuniyati  yoki  uni  bajarish  shartini  va  shu  kabilarni)  izlanuvchi  element 
sifatida belgilab olish lozim;