|
5.2. Ko‘rgazmali vosita turlari.
Garchi so’nggi vaqtda pedagogik tajribada yassi va hajmiy elementladan
tuzilgan ko’pgina ko’rsatma qo’llanmalar (dinamik plakatlar, hajmiy sxemalar,
elektrlashtirilgan sxemalar va shu kabilar) paydo bo’lgan bo’lsada, tasviriy
ko’rsatma qo’llanmalrni yassi hamda hajmiy qo’llanmlarga bo’lish mumkin (5.1-
rasm).
Yassi tasviriy ko’rsatma qo’llanmalar
jumlasiga o’quv plakatlari (bular
mashina, mexanizm, ish usullariniig rasmiy tasvirlarini, sxema, jadval, raqamli va
teksli, grafik ko’rinishidagi hamda aralash matriallarni o’z ichiga oladi);
fotografiya va fotoplakatlar; kitob, jurnal hamda albomlardagi rasmlar; o’qituvchi
sinf doskasiga chizadigan tasvirlar kiradi.
119
5.1-rasm. O’quv jarayonida foydalaniladigan ko‘rgazmali vositalarning turlari
Hajmiy tasviriy ko’rsatma qo’llanmalar jumlasiga model va maketlar kiradi.
“Model”
tushunchasi ilm-fanning ko‘p sohalarida qo‘llaniladi. Model –
sxema, fizik konstruksiyalar, belgili shakllar va formulalar ko‘rinishida sun’iy
hosil qilingan ob’ekt bo‘lib, u tadqiq qilinayotgan ob’ektga o‘xshash bo‘ladi, uning
tuzilishini, xususiyatlarini, ob’ektning elementlari orasidagi o‘zaro aloqalar va
munosabatlarni sodda va tushunarli tarzda aks ettiradi.
Model
ishlaydigan ko’rsatmali qo’llanma bo’lib, tasvirlangan mashina yoki
qurilma qismlari hamda mexanizmlarinint kinematikasini va o’zaro ishlashini
ko’rsatadi.Model tasvirlangan originalning tashqi ko’rinishini aks ettirishi shart
emas, unda o’zaro ishlaydigan asosiy detallari ajratib ko’rsatiladi.
Maket,
aksincha, tasvirlanadigan originalning tashqi (ichki) ko’rinishini iloji
boricha aniq aks ettiradi. Maketlar, ko’pincha, ishlamaydigan ko’rsatmali
qo’llanma bo’lib, ishlov berish oson bo’lgan va arzon materiallar: pape-mashe
(elim, gips hamda bor aralashtirilgan qog’oz massa), gil, gips, yog’och penoplast
va shu kabilardan tayyorlanadi. Maketlar originalning ichki tuzilishini ko’rsatish
uchun, ko’pincha, qismlarga ajraladigan qilib tayyorlanadi. Ular, odatda, originalga
nisbatan kichik yoki katta qilib yasaladi.
120
Mulyaj
(fransuzcha mouler so‘zidan - qoliplamoq, quymoq) — birorbir
ob’ektdan gips, mum, papemasheda olingan nusxa; odatda bo‘yalgan, asosan,
ko‘rgazmali qurol vazifasida xizmat qiladi. Mulyaj naturadan olingan qolipda
quyiladi yoki o‘lchovlar asosida qo‘lda tayyorlanadi.
Mulyajlar
maketlarning bir turi hisoblanadi. Maxsus va umumkasbiy
fanlarning
o’qituvchilari
harakatlanuvchi
ko’rsatmali
qo’llanmalar
(multimedia)dan keng foydalanadilar. Bu qo’llanmalarda yassi tasvirlar bilan birga
harakatchan elementlar ham bo’lganligi tufayli ba’zi jarayonlar dinamikasini
ko’satishga imkon beradi.
Ammo o’qituvchilarga, ko’pincha, ko’rsatmali qo’llanmalar loyixalash,
tayyorlash yoki bunday qo’llanmalar yaratishga rahbarlik qilishga to’g’ri keladi.
Bunda quyidagn talablarga rioya qilish talab etiladi:
ko’rsatma qo’llanma barcha talabalar yaxshi ko’ra oladigan darajada katta
bo’lishi kerak;
qo’llanmadagi yozuvlar o’quv xonasining istagan joyidan bemolol ko’rsa
bo’ladigan darajada yirik, qora harflar bilan yozilishi lozim;
muhim detal va joylar bo’lishi zarur haddan tashqari yorqin va kontrast
bo’yoq tanlash yaramaydi; fon bilan tasvirlar ranglarining eng yaxshi nisbatlari
quyidagilar: oq-ko’k, qora-sariq, yashil-oq, qora-oq plakatlardagi tasvirlar imkoni
boricha ob’ektning rangiga bo’yalishi kerak; tasviriy vositalar kompleksi,
qo’llanmaning mazmunini ochib berish uchun tanlangan bo’yoqlar, qo’llanmaning
bajarilishi ta’lim oluvchilarda estetik did hosil qilishi va bu didni rivojlantirishi
lozim;
ko’rsatma qo’llanmada tekst haddan tashqari ko’p bo’lmasligi kerak;
plakatlarda tasvirlar soni, haddan tashqari ko’p bo’lmasligi zarur;
plakatlarda tasvirlanadigan ob’ektlar tabiiy vaziyatda ko’rsatilishi lozim;
ko’rsatmali qo’llanma masshtabga rioya qilgan holda bajarilishi kerak; bu
narsa, ayiqsa, muhim detallarning proportsiyalariga taalluqlidir;
121
qo’llanmaning va uni ishlatish uchun xizmat qiladigan moslamalarniig
konstruktsiyasi qo’llanmaning uzoq vaqt saqlanishini ta’minlashi zarur (doka,
mato yoki kartonga - elimlab yopishtirilishi, lok bilan qoplanishi, plakatlar bir-
biriga lenta tarzida elimlab yopishtirilishi darkor va hokazo).
Talabalarga yangi materialni bayon etishda ko’rsatma qo’llanmalardan to’gri
va o’z vaqtida foydalanish katta ahamiyatga ega. Pedagogika fani va ilg’or tajriba
darsda ko’rsatma qo’llanmalar namoyish qilishga oid metodik talablar ishlab
chiqdi, bu talablarga rioya qilish ularning didaktik qimmatini oshiradi.
Avvalo, hamma vaqt shuni esda tutish zarurki, ko’rsatma qo’llanmani
namoyish qilish —
Do'stlaringiz bilan baham: |
