Islomshunoslik fakulteti islom tarixi va manbashunosligi irsika kafedrasi

Mig’ullarning O’rta Osiyoga bostirib kelishi natijasida XII-XIV asrda ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti.

Mig’ullarning O’rta Osiyoga bostirib kelishi natijasida XII-XIV asrda ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot Mig’ullarning O’rta Osiyoga bostirib kelishi natijasida XII-XIV asrda ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot orqaga ketgan edi. Bu erda iqtisodiy vaziyatning yomonlashuvi natijasida ulkan yodgorliklar deyarli barpo etilmagan va bu davr epigrafik yodgorliklari asosan qabrlar ustiga irnatilgan qayroq toshlardangina iborat edi. Bu qayroq toshlar ham kipchilikni tashkil etmaydi. Lekin qayroqlar ichida ham bor edi. Ulardagi matnlarni o’rganish ona tariximiz uchun qiziqarli ma`lumotlarni beradi. SHunday qilib, XII-XIV davomida me`moriy yodgorliklardan bittagina Bayonqulixon maqbarasi yaratilgan. Bu maqbara Buxoroda XIV asr irtalarida Sayfiddin Boxarziyning qabri yonida barpo etilgan. Bu maqbaraning iziga xosligiki, u O’rta Osiyoda shakllanib kelayotgan me`morchilikning yangi uslubini dastlabki namunasi shisoblanadi. Maqbaraning binosi unchalik katta emas. Lekin unda juda kip naqsh va bezaklar mavjud. Xumuman, maqbaraning oldingi qismi nozik qilib ishlangan mayda naqshlarga tilg’azib yuborilgan. Maqbarada ziyoratchilar uchun aloshida xona mavjud va bu xona yonida Bayonoqulixonning qabri joylashgan. Bu maqbarada ishlatilgan naqsh va bezaklar keynchalik Samarqandda qad kitargan SHoshi Zinda me`moriy majmuasida keng qillanilgan.
YUqorida aytganimizdek, biz o’rganayotgan davr yodgorliklarining asosiy qismini yoki shech bilmaganda bir tomoni tekis qilib silliqlangan, turli shakl va shajmdagi, doirasimon yoki chiziqroq kirinishga ega bilgan, qayta ishlov berilmagan, tabiiy, soy yoki daryodan olingan xarsangtoshdan iboratdir. Uning silliq, tekis tarafiga uyib matn bitilganva qabr ustiga qiyilgan qayroqtoshlarning biyi 30-60 sm., eni esa 20-45 sm. bilgan. Ayrim katta qayroqlarning biyi 1 metrgacha borgan. Qayroqlarning deyarli hammasi XII-XIV asrlarga mansub.

Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008.

Bu muddatdan oldin yoki keyin irnatilgan qayroq toshlar shozo’rgacha uchratilgan emas.

Qabrlar ustiga qiyilgan qayroqlarning eng katta qismi Ish viloyatidagi qabristonlarda, YAngi Navkat qishlog’i qabristonida, Guliston qishlog’idagi SHosh Fozil mozorida, Izgandagi maqbaralarda uchraydi. Qirg’izistonning turli joylaridan topilgan bir necha qayroq shozir Bishkek, Ish, Farg’ona muzeylarida saqlanmoqda.
Qayroqtoshlar ustidagi yozuvlar asosan arab tilida bitilgan. 20 ga yaqin qayroqtosh bundan mustasno, ulardagi matnlar fors tilida yozilgan. Turkiy tilda yozilgan qayroqtosh shozo’rgacha 1 ta topilgan. Bu qayroq Buron shasharchasidan topilgan. Undagi matn arab yozuvida turkiy tilda bitilgan bo’lib, unda «Imakchi (ya`ni novvoy) Alining ig’li Umar» degan yozuv bor va unga 603 xijriy sana iyib bitilgan. SHuningdek, bu qayroqda muchal yili ham kirsatilgan (bichin ya`ni maymun yili).
Qayroqtoshlardagi yozuvlar bir xil emas. Matnlar ham xajm va mazmun jishatidan turlicha bo’lib, ayrimlarida maqtovlar, marshumning shayotdagi qilgan ishlari kiklarga kitarib maqtalgan, bunday qayroqlardagi yozuv chiroyli va yirik sharflar bilan bitilgan va ular kipincha rushoniylar maqbarasiga mansub shaxslar yoki shukmronlar qabri ustiga irnatilgan.

2.