Millat, milliy adabiy til va milliy davlatning shakllanishi
2. Moniylikning o ‘ziga Turon tuprog‘ida nisbatan kengroq ijtimoiy tayanch topganligi.
Moniylik (3-asrda Eronda vujudga kelgan din. Asoschisi Moniy. Moniylik koinotda nur bilan zulmat, ruhiy asos bilan moddiy asos, yaxshilik bilan yomonlik oʻrtasidagi oʻzaro kurashni eʼtirof etishga asoslanadi. Nur, ruhiy asos, yaxshilik olamida xudo, ikkinchisida - shayton (iblis) hukm suradi. Moniylikka koʻra, ikki olam kurashi falokat bilan tugaydi, natijada moddiy asos olami halokatga uchrab, ruh ozodlikka chiqadi. Moniylik taʼlimotiga koʻra, bu dunyo yovuzlik dunyosidir. Inson ikki unsur (ruh - nur farzandi, jism - zulmat farzandi)dan iborat mavjudot boʻlgani uchun zulmat kuchlariga qarshi kurashda nur kuchlariga yordam bera oladi. Moniy samo nuri elchisi hisoblangan. Moniylikda zardushtiylik va xristianlik gʻoyalari mavjud. Moniylik dunyoning koʻp mamlakatlariga, jumladan, Italiyadan to Xitoyga qadar tarqalgan. 8-asrda Uygʻur xonligida hukmron dinga aylangan. Moniylik 8-9-asrlarda islom tarafdorlarining taʼqibiga uchradi. Keyinchalik Yevropa va Osiyoda barham topdi. Xitoyda u 14-asrga kelib taqikdandi. Vatanimiz hududlarida zardushtiylik bilan bir qatorda Moniylik dini ham milodimizning III asri o`rtalaridan boshlab keng tarqala boshlagan dinlardan biridir. Moniylikning asoschisi Moniy ibn Fatak -(216-276) dir. U 216-yilda Taysafun (Ktesifon) yaqinida tavallud topgan. Shu bilan birga Moniy 230 yillarda Eron, O’rta Osiyo, Hindiston bo’ylab safar qilib zardushtiylik buddiylik braxma dinlari bilan va turli diniy ta'limotlar bilan tanishadi. 240 yillardan boshlab Moniy o`zining mustaqil ta'limotini targ`ib qila boshlaydi. O`z ichiga zardushtiylik buddiylik braxmanlik xristiailik dinlarining ba'zi tomonlarini olgan bu talimot boshqa maamlakatlarda ham qiziqish uyg’ota boshlaydi. Jumladan, sosoniylar sulolasidan bo`lgan Eron shohi Shopur I bu ta'limotni quvvatlab, Moniyni Eronga taklif etadi. Moiniy 242 yilda Shopur I ning taxtga o’tirib toj kiyish marosimi paytida birinchi marta o`z ta'limotini bayon etib va'z o’qiydi. Shopur I ushbu Moniylik ta'limotini xristianlik va mahalliy dinlarga qarshi qo’ymoqchi bo`ladi. Biroq zardusht kohinlari bu diniy ta'limotga shubha bilan qarab unga keskin qarshi chiqadilar. Zardusht kaxinlarmning kuchayishi tufayli Moniy muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Erondan qochishga majbur bo`ladi. Shundan so`ng Moniy O’rta Osiyo yerlarida, shu jumladan O`zbekistan hududida faoliyat ko`rsatadi.
Moniy samo nuri elchisi hisoblangan. Uning ta'limotida borlikning 2 substantsiya asosi — yorug’lik yaxshiliq ruh olami bilan zulmat, yovuzlik matyeriya olamining o`zaro kurashini e'tirof etuvchi Zardushtiylik dualizmi yotadi. Birinchi olamda xudo, ikkinchisida shayton, iblis hukm suradi. Ikki olam kurashi falokat bilan tugaydi, natijada materiya halokatga uchraydi, ruh ozodlikka chiqadi. Moniy ta'limotiga ko`ra, bu dunyo yovuzlik dunyosidir. Inson ikki unsurdan (ruh- nur farzandi, jism - zulmat farzandi) iborat bo`lgani uchun zulmat kuchlariga qarshi kurashda nur kuchlariga yordam bera oladi. Shuni'ng uchun moniylar xayotda zohirona yashashni targ’ib etganlar. Ular g’o’sht iste'mol qilmasliklari, foniy dunyoning o’tkinchi moliga qo’l urmasliklari lozim bo`lgan. Moniy tarafdorlarining shiori «Kimki boy bo`lsa, keyin qashshoh bo’lib sadaqa so’raydi va abadiy azob chekadi». Moniylik keng tarqaldi. U O`zbekiston hududidan tashqari, Sharqiy Turkiston, Italiyadan to Xitoygacha yoyildi, Keyinchalik bu ta'limot Misr va Ispaniyagacha tarqaldi.
Moniy 273-yilda Eronga kaytadi va Shoh Bahrom I ning topshirigi bilan 275 yilda hibsga olinib zindonband qilinadi va 277-yilda qatl etiladi. Moniy bir necha kitoblar muallifidir. Jumladan, «Shoburaqon», «Kanz ulahyo'» («Tirilganlar xazinasi»), «Jabborlar haqida», «Sirlar kitobi», «Avangelion», «Kefalaya», «Bungoxik» (Bukgohang) kitoblari uning qalamiga mansubdir.
Moniylik ta'limoti Moniy o’limidan keyin ham keng tarqaladi. U VIII asrda Uyg’ur xonligida hukmron dinga aylanadi. Ammo keyinchalik moniylik islom dini ta'-qibiga uchraydi va asta-sekin Yevropa va Osiyo mamlakatlarida barham topadi. XIV asrga kelib bu diniy ta'limot Xitoyda ham taqiqlanadi. Biroq moniylikdagi yaxshilik va yomonlik kurashi haqidagi dualistik ta'limot keyinchalik Yevropa mamlakatlarida pavlikianchilik Sharq mamlakatlarida esa mazdakiychilik harakatlarini keltirib chiqardi.
Moniy o`rta asr Sharq she'riyatida mashhur naqqosh rassom sifatida doimo tilga olingan. Buyuk shoirlardan Nizomiy Ganjaviy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiylar o’z «Xamsa»larida Moniyni ta'rif va tavsif etib o’tganlar. Jumladan, Alisher Navoiy o`z «Xamsa»siga kirgan «Farhod va Shirin», “Sab'ai sayyor” kabi dostonlarida Moniyni alohida tilga olgan.
