Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika univyersiteti

15-Ma’ruza
Mavzu: Uranni yer osti-kimyoviy va bakterial-kimyoviy tanlab eritish
Reja
1. Uranni yer osti-kimyoviy va bakterial-kimyoviy tanlab eritish
2. Yer ostida tanlab eritishning afzalliklari

1. Yer ostida tanlab Eritishga yoki joylashgan o‘rnida tanlab eritishga, balansdan tashqari rudalar, qulatilgan tog‘ jinslari,yuqotiladigan xom oshyo bo‘laklari tortiladi. Bu usul uyumda tanlab Eritishga nisbatan ancha kam qo‘llanadi. Bu jarayon kechishi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab faktorlarga bog‘liq: ularga rudaning kon –geologik, gidrogeologik va topografik joylashish shart-shroitlari kradi.

Kon–geologik shart-shroitlarni o‘rganishda tanlab eritiladigan massaning mahsulot eritmalarining yuqotilishiga sabab bo‘luvchi joylashish o‘rni, tarqalishi, shakli, shaklning o‘zgarishi, yer qobig‘ining sinishi va yoriqlari aniqlanadi. Yuviladigan ruda qatlami va uning chuqurligi eritmalar berilishi sistemasini aniqlaydi va yer osti suv sathi joylashishiga bog‘liq.
Sizdirib tanlab eritish maydalangan tog‘ massasi erituvchiga bostirilmasdan sekin-asta undan sizib o‘tadigan, kislorod ruda bo‘laklari yuzasiga singishi, mikroorganizmlar yashashi uchun sharoit tug‘diriladigan vaziyatlarda qo‘llanadi.
Kon massasini bostirib so‘g‘orish,uni sug‘orishning boshqa yo‘li bo‘lmagandagina amalga oshiriladi ammo bunda aeratsiya rejimi ancha pasayadi, kislorod bilan ta’minlanish yomonlashadi, demak bakterialogik jaroyonlar samarasi pasayadi.
Yomg‘irlatuvchi uskuna yordamida Erituvchini ochiq ruda yuzasiga sochratib beriladi. Yer ostida tanlab eritishda mahsulot Eritmasi suv o‘tkazmaydigan pastki gorizontda yig‘iladi va u yerdan eritilgan metallni sementatsiyalash yoki ekstraksiyalashlash uchun Yer yuzasiga haydaladi.
Yer ostida tanlab Eritishda harorat yil bo‘yi diyarli o‘zgarmaydi. Qish fasli uzoq davom etadigan joylarda ham Yer ostida harorat 0⁰C pasaymasligi tanlab Eritish jarayoning qoniqarli kechishini ta’minlaydi. Masalan havoning harorati–5⁰C bo‘lganda, Erituvchi Eritmaning harorati +2⁰C, mahsulot eritmasining harorati yil bo‘yi +11⁰C tashkil qiladi. Hatto qishning – 25⁰C, yozning +15⁰C haroratida shaxtning harorati +8⁰C, eritmaning harorati 6-7⁰C tashkil etadi. Erituvchi Eritmaning harorati asosan sulfid minerallarini bakterial tanlab Eritish jaroyoni tezligiga ta’sir o‘tkazadi qaysiki, harorat 10-12⁰C past bo‘landa jaroyon tezligi salmoqli pasayadi.
Yer ostida tanlab eritishda ruda massasining yer yoriqlik darjasi, o‘tkazish qobuliyati katta ahamiyatga ega. Rudaning etarlicha tabiy o‘tkazish qobiliyatiga ega bo‘lishi undan eritma va havoning erkin o‘tishini ta’minlaydi. O‘tkazish darjasi past bo‘lganda ruda massasi maydalanadi. Buning uchun kimyoviy portlovchi moddalar yordamida kuchli portlatish bilan ta’sir qilinadi. Bunday maydalashda bo‘laklarning o‘lchami 230-300 mm tashkil qiladi va u yumshab o‘tkazish qobuliyati ancha oshadi.
Yer ostida tanlab eritish sxemasi ( 14.1 rasm.) uyumda tanlab eritish jaroyonlari sxemasiga o‘xshash.
Bu sxema bo‘yicha kalchedan tipidagi rudalarni yer osti bakterial-kimyoviy tanlab Eritish ruda massivi konining uzunligi 200 m yaqin,eni 40-60 m.bo‘lgan maydonda amalga oshirildi. Yuzasidan chuqurligi 30-70 m. 10 x 10 m li to‘rda quduqlar qazildi. 200 m.chuqurlikda joylashgan ruda qatlamini so‘g‘orish uchun sementatsiya qurulmasi chiqit Eritmalari, maxsus bakterial Eritasi o‘lchami 150 x 200 m havuzda regeneratsiyalanib beriladi.
Bakteriyalar va kislorod tasirida quyi valentli temir yuqori valentli temirgacha oksidlanadi regeneratsiyalangan Erituvchi tarkibida 2 g/l gacha Fe²⁺ va 10⁶ xo‘j./ml gacha A.ferrooxidans bakteriyalari bo‘lib pH 2,5, 13-14⁰S haroratda o‘zatuvchi quvur orqali so‘g‘oriladigan maydonga bYeriladi u Yerdan polietilen quvur bilan parmalab qazilgan quduqlarga tushadi.Sug‘orish 5-7 sutoka davom ettirilib undan so‘ng quritiladi.Mis biriktirgan mahsulot Eritmalari ruda qatlamidan sizib o‘tib shaxtaning ma’lum doirasida yig‘iladi va yig‘gichdan nasoslar orqali misni ajratish uchun Yer yuzasiga sementatsiyalash vannasiga jo‘natiladi. Erituvchi Eritma tarkibida bakteriyalar uchun ozuqa moddasi sifatida ammoniy sulfat tuzuning borligi ularning aktivligini 2 martagacha oshiradi va sonini ko‘paytiradi.