Islom dinida inson ma’naviyati va tarbiya masalasi. Shaxs ma’naviy qiyofasining talqini

Islom dinida inson ma’naviyati va tarbiya masalasi. Shaxs ma’naviy qiyofasining talqini.

Islom dinida inson ma’naviyati va ma’rifati masalalari

Mazkur mavzu bir jihatdan qaraganda hamma uchun tushunarlidek ko’rinadi, bunga sabab kundalik turmushda, turli yig’inlarda, marakalarda diniy suhbatlarning tinglanishidir. Ikkinchidan, mustaqillik tufayli din va diniy urf-odatlar, an’analar, marosimlarga oid bo’lgan kitoblarni erkin chop etila boshlaganligi, sotuvda bo’lishidan keng kitobxonlar ommosining baxramand bo’lishidir. Uchinchidan, radio, televidenie eshittirishlarida muntazam suratda diniy - axloqiy mavzularda turli suhbatlarning berib borilishi.

Islom dini ko’p xalqlar orasida keng tarqalgan dinlardan biridir. Bu dinga e’tiqod etuvchilar - musulmonlar jahonda 2 milliardga yaqin kishini tashkil etadi.

Islom dini Arabiston yarim orolida VI asrning oxiri va VII asrning boshlarida kelib chiqqan. Uning asoschisi payg’ambar Muhammad alayhissalom (570-632) Makkada quraysh qabilasiga mansub Xoshimiylar xonadonida tug’ilgan. U 609-610 yillarida Makkada yakka xudoga e’tiqod qilish to’g’risida targ’ibot boshlagan. Ammo zadogonchilarning qarg’ishiga uchragan 622 yilda o’z tarofdorlari bilan Madinaga qo’yadi. Shu yildan musulmonlarning xijriy yil xisobi boshlanadi.

630 yilga kelib, Makka ham musulmonlar ko’liga o’tadi va musulmon davlati shakillanadi. Muxammad alayhissalom vafotidan keyin, bu davlatni uning o’rinbosarlari, ya’ni noinblari (xalifalar) boshqaradilar. Shu munosabat bilan musulmonlar davlati tarixda “Arab xalifaligi” deb nom olgan. Dastlab arab xalifaligi katta xududlarni egallagan edi. O’rta Osiyo erlari –Movorunnahr VIII asr boshlaridan VIII asr o’rtalarigacha arablar tomonidan istiloa qilib, ular bilan birga Islom dini kirib keldi. Ana shu davrdan boshlab Markaziy Osiyoda Islom mintaqa madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati o’ziga xos ravishda shakllandi va taraqqiyot bosqichini boshidan kechirdi.

Islom diniy ta’limotining asoslari – Qur’on va Hadis to’plamlarida, shuningdek,VIII-XII asarlar davomida vujudga kelgan ilohiyot adabiyotlarida o’z ifodasini topgan.

Qur’oni Karim ilohiy kitob bo’lib, u farishta Jabroil alayhissalom tomonidan Muhammad alayhissalomga nozil etilgan. Bu muqaddas kitob er yuzi musulmonlarining dasturulamali, diniy ahqomlar manbaidir. Qur’oni Karim sahifalarini bir kitobga jamlash xalifa Abu Bakr davrida boshlanib, xalifa hazrati Usmon davrida yakunlangan va keyinchaplik besh nusxada kuchirilgan. Ana shu ko’chirilgan dastlabki nusxasi Movaronnaxr musulmonlari diniy idorasida saqlanmoqda. Bunday muqadas kitobning yuritimizda bo’linsh Ollohning bizning yurtimizga bo’lgan inoyati deb bilmoq lozim.

Ilohiyotda Islom dini uch elementdan – imon, Islom, ehsondan ibodat deb e’tirof etiladi. Imon talablari 7 ta aqidani – Ollohga, farishtalarga, muqaddas kitoblarga, payg’ambarlarga, oxirat kuniga, taqdirning Ollohdan ekanligiga va o’lgandan keyin qayta tirilishga ishonish talablarini o’z ichiga oladi.

Islom talablariga, ya’ni din asoslari - arqon ad-din deb nom olgan 5 ta amaliy marosimchilik talablari kiradi. Bular – kalima keltirish, nomoz o’qish, ro’za tutish, zakot berish va imkoniyati topilsa haj qilish talablari. Ehson aqidalariga sidqidildan ishonish va marosimlarni ado etishdir.

Hadislar Islom dinida Qur’ondan keyingi muqaddas manba. Hadislar to’plami sunnat deb ataladi. Hadisi shariflarda Muxammad alayhissalomning so’zlari, qilgan ish faoliyatlari va sahobalar tomonidan amalga oshirilgan ishlarga munosabatlari bayon ettirilgan.

Hadisi sharaflarni yig’ib, kitob shakliga keltirish, asosan payg’ambarimiz Muxammad alayhissalomning vafotidan keyin amalga oshirilgan.

Bu sharifli ish hijratning III asriga kelib keng quloch yozdi va u hadisshunoslikning oltin davri deb ataladi. Islom olamining o’sha davridagi madaniy markazlardan sanalgan Bag’dod, Kufa, Basra, Damashq, Buxoro, Samarqand, Urganch, Termiz kabi shaharlarda hadis ilmi bilan shug’ullanuvchi muhaddislar ko’p bo’lgan. Ular ichida eng ishonchli manba sanalganlari oltita Abu Davud, imom bo’lib bularning imom Buxoriy imom Abu Muslim, imom At-Termiziy, imom An-Nasaviy va imom ibn Mojjo tuzishgan. Bu buyuk muhaddaslarning to’rt nafari turonizaminlik bo’lgani bizning faxrimizdir. 1998 yilda Imom al –Buxoriy tavalludining 1225 yilligi butun musulmon dunyosi, shu jumladan yurtimizda keng nishonlandi.

Mustaqil O’zbekistonda shu munosabat bilan xalqaro anjuman o’tkazildi. Muqaddislik shu qadar sharafli va sermashaqqat ish bo’lganki, u muqaddisdan aql-zakovatni, kuch-quvvat, fidoiylik, yuksak iqtidor va hofizani talab qiladi. Masalan, imom Buxoriy jami 600 ming hadis tuiylab, shulardan 100 ming “Sahih” va 200 ming “G’ayri sahih” hadislarni yod bilganliklari aytiladi.

Islomda axloqiy – hukuqiy qonun-qoidalar majmui shariat XI-XII asrlarda tula shakillangan. Shariat qonun-qoidalari qur’on va sunnat asosida ishlab chiqilgan. Unda musulmonlarning ijtimoiy-iqtisodiy, diniy, huquqiy va axloqiy hayotini tartibga soluvchi qonun-qoidalar belgilab berilgan. Bunday tartib qoidalar “Hidoyat”, “Viqoya”, “Muxtasari hadoya”, “Muxtasari viqoya” nomli kitoblarda jamlangan. Shariatda qonunlar muqaddas hisoblanib, unga har bir mumin-musulmon ijtimoiy holatidan qat’iy nazar Ollohning bandasi sifatida birdaya omil qilishi talab etiladi.

Yuqorida Islom, uning muqaddas ilohiy kitobi Qur’oni Karim, hadislar va shariat haqida ba’zi ma’lumotlarni keltirdik. Endi umuman Islom dinida, xususan Qur’oni Karim, hadislar va shariatda inson ma’naviyati, axloq-odob, ma’rifati haqidagi qarashlarning ba’zi jihatlari to’g’risida fakr yuritamiz.

Qur’oni Karim, hadislar va shariat ko’rsatmalari inson ma’naviy-ma’rifiy kamolotining asosi bo’lgan axloq-odob tarbiyasining barcha qirralarini o’z ichiga olgan. Sirasini aytganda, hadislar ma’naviy-axloqiy tarbiyaga oid bo’lgan fikrlarning mukammal to’plamidir. Qur’oni Karim, hadislarni, shariat ko’rsatmalarini o’rganar ekanmiz, ularda axloqiy kamolot, halollik va poklik, imon va vijdon bilan bog’liq bo’lgan birorta ham muhim masala e’tibordan chetda qolmaganini ko’ramiz.

Ayniqsa, Islom harom va halol masalalariga musulmonlar e’tiborini qaratadi. Shariatda Olloh tomonidan qilinishiga ruhsat etilgan atallar, ishlar halol deyiladi. Harom esa aksincha qilinishiga ruxsat etilmagan ishlar va amallardir. Olloh xarom etilgan ishlarni qiluvchilarga bu dunyoda yoki qiyomat kunida jazozini berishi aytilgan. Halol qilingan narsalar va ishlar ko’pchilikkka ma’lum, u haqda ko’p eshitganimiz. Harom qilingan ishlarni eslatib o’tish va eslab turish joizdir.

Bulardan ayrimlari quyidagilar: sog’ bo’la turib ishsiz yurish, zinokorlik, ota-onaga oq bo’lish, savdo-sotiqda g’irromlik qilish, birovning haqqiga, omonatiga xiyonat qilish, qasamxo’rlik, sudxo’rlik, o’g’rilik, qaroqchilik, aroqxurlik, g’iybat, tuxmat, buxton, josuslik, qotillik, poraxurlik va boshqalar kiradi. Xullas, harom inson va jamiyatga zarur keltiradigan ish va amallardan iborat. Islomda ota-onaga mehr-muhabbat, g’amxo’rlik farzand tarbiyasi va oilaga sadoqat masalalariga alohida e’tibor berilgan Qishilarni yaxshilik qilish, savob ishlarga qo’l urish, insofli –dinyonatli, vijdonli bo’lish, mehr-shavqatlilik, to’g’rilik rostguylik, sofdil bo’lish, birodarga yordam berish, kamtarlikka chaqirish g’oyalari ilgari suriladi.

Hadislarda axloqiy kamolot masalalarida etilgan ba’zi faqrardan namuna keltiramiz. Munofiqning belgisi uchtadir: yolg’on so’zlash, va’dasining ustidan chiqmaslik va omonatga xiyonat qilishdir;

-omonat quygan kishining omonatini o’z vaqtida ado eting,

-haqqingizga xiyonat qilgan kishiga siz xiyonat qimang,

-qachonki, bir gunoh qilib qo’ysangiz, uni yuvish uchun orqasidan bir savobli ish qiling.

O’zimdan keyin qoladigan ummatlarim uchun uch narsadan qo’rqaman: 1. Nafsu havosga berilib, yo’ldan ozishdan;

2. Nafsoniy va shahvoniy hissiyotga berilib ketishdan.

3. Ilmu ma’rifatga ega bo’la turib, g’ofillarning ishini tutishdan.

Beshta narsadan oldin beshta narsani g’animat biling:

Ulimdan avval tirikligini, bemorlikdan avval salomatlikni, bandlikdan avval bo’sh vaqtni, keksalikdan avval yoshlikni, fiqirlikdan oldin boylikni.

Islomda ilm-fanni egallash, ma’rifatni bo’lish juda katta savobli ish ekanligi qayta-qayta ta’kidlanadi. Beshikdan to qabrgacha ilm izlash lozimligini qayd qilinishining o’zi katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Hodislardagi “Sadaqaning boshqa mo’minlarga ham o’rgatishdir”.

Ilm ibodatdan afzaldir” kabi fikrlar ham tahlilga muhtoj emas.

Qur’oni Karimda “Ilm so’zi asosida “Alima”-bilmoq fe’l negiziga tayangan kalimalar 750 marotaba uchrashi ilmiy tadqiqotlarda qayd etilgan. Payg’ambarimiz Muhammad alayhissalomga ilk nozil bo’lgan oyat ham “Iqra..” o’qi” so’zidan boshlanadi. Ushbu oyat shunday: “O’qi” sening o’ta karamli Parvardigoring qalam vositasi bilan ta’lim berdi. Insonga u bilmagan narsalarni o’rgatadi” deb nozil qilingan. Ko’rinadiki, Islom e’tiqodi avalgi boshdanoq insonni o’qib- o’rganishga, ilm vositasi bilan dunyoni anglab etishga targ’ib etadi.

Islom ma’naviyatida insonning er yuzida xalifa qilib belgilanishi uning yana bir muhim jihati hisoblanadi. Qur’oni Karimning juda ko’p oyatlarida insonning aziz va mukarram qilib yaratilgani, unga eru-osmondagi barcha narsalar bo’ysindirilib qo’yilganligi alohida uqtirib o’tildi.

Inson Ollohning xalifasi sifatida bilim egasi, yorug’ dunyoning barcha bilimlariga uning idroki etadi. Faqat kibrga berilib ketmasa, o’zini hammadan ortiq ko’ya boshlamasa bas. Parvardigor bizni inson qilib yaratgan ekan, aql-xush, ilmu-amal bergan ekan, demak, biz inson sifatida tafakkur qilib, dunyoviy ilmlarni-dunyoni o’rganib, dunyo orqali Ollohning ilm-fanlarini kashf etib yashashimiz kerak. Din-ruhiyatimiz tarbiyachisi, ilm-dunyoni va oxiratni bilish quroli, inson unisini ham, bunisini ham egallamog’i kerak. Bizning bobolarimizning yo’li ana shunday bo’lgan.

Rivoyat qilishlaricha, Abu Ali Ibn Sino bilan mashhur shayx Abusaid Abdulxayr uchrashibdilar. Ular bir kecha bir-birlariga hech narsa demay “suhbatlashib” chiqibdilar. Ertalab shayxning shogirdlari undan Ibn Sino haqida nima deysiz, deb so’raganlarida, Abusaid Abdulxayr: “Men nimani vajd (intuitsiya) bilan bilgan bo’lsam, u aql bilan bilib olgan” debdi. Ibn Sino esa o’z shogirdlariga: “Men nimaniki aql bilan yuilgan bo’lsam, u ko’ngil bilan idrok etadi”, deb aytgan ekan. Ko’rinadiki, Ibn Sino dunyoviy ilmlar olimi, Abusaid Abdulxayr esa tasavvuf shayxi, iloxiyyoti ammo ular bir-birini tushungan va har ikki ilm ham kerakligini anglaganlar.

Al–Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Al-Beruniy, Al-Buxoriy, G’azzoliy, Qamadoniy, G’ijduvoniy va boshqa ulug’ zotlarning hayot tarzi, ilm uchun fidoiyligi, e’tiqod - imonining pokligi bilan bizlarga ibratdir.

Bularning hammasi ko’rsatadiki, dindorlarni ham ma’rifatni, yuksak ma’naviyatni t jalb qiladi. Kishi qancha chuqur ilm egasi bo’lsa, olam va odam mohiyatini anglasa, uning Ollohni anglashi, imoni ham shuncha mustahkam bo’ladi.

Gap hoh diniy, hoh dunyoviy ma’rifatni to’g’ri va chuqur anglashda, har ikkoqini ham egallamay nodon johil bo’lib qolmaslikdadir. Har ikki ilmni egallagan kishi ikki dunyosini obod qiladi.

Islom bu faqat aqida emas, avalo, ma’rifat, ilmdir. Islom tarixiga nazar tashlasak, Muxammad payg’ambarimizgacha bo’lgan davr arablarda, “johiliya” davri deb ataladi. “johiliya” nodonlik davri degani. Islom ana shu nodonlik davri o’rniga keng ma’noda ma’rifat, madaniyat vujudga keltirdi ilm-fan, falsafa, adabiyot va san’atni rivojlantiradi, o’ziga xos ma’naviyat va ma’rifatni yaratdi. Bizning ulug’ bobolarimiz Islom ma’naviyati va ma’rifati taraqqiyotimizga ulkan hissa qo’shib, kalom ilmi, fiqh, tasavvur ta’limotini rivojlantirdilar.

Yaqin o’tmishning yomon asoratlaridan biri shuki, sobiq shuro tuzumida dunyoviy ilm va diniy-falsafiy ta’limot bir-biriga qarama-qarshi qo’yildi. Ular bir-birini inkor etadigan hodisalar tarzida talqin etildi. Diniy tafakkur dunyoviy ilm rivojiga monelik ko’rsatadigan chirkin bid’at sifatida qoralandi.

Biz bugun bunday qarashlarning tubdan zararli va tarixan-asossiz ekanligini ochiq aytishimiz mumkin. Dunyoviy va diniy ilm yuqorida ko’rsatganimizdek, o’tmish asrlarda doimo hamkor va hamnafas bo’lib kelganligini tarixni o’zi tasdiqlaydi.

“Dunyoviy va diniy g’oyalar bir-birini boyitib borgan sharoitda taraqqiyot yuksak bosqichga ko’tariladi. Bunga bashariyat tarixida uchmas iz qoldirgan Imom Buxoriy va Muso al-Xorazmiy, imom Moturdiy va Imom Termiziy va Abu Nosir Farobiy singari buyuk zakovat sohiblari yashab faoliyat ko’rsatgan davrlar yorqin misol bo’la oladi”¹

Mustaqillik tufayli farzandlarimizni dunyoviy bilimlar bilan bir qatorda Imom Buxoriy to’plagan hadislar, Naqshbandiy ta’limoti, Termiziy o’g’itlari Yassaviy hikmatlari asosida tarbiya qilish imkoniyatiga ega bo’ldik.

Qur’oni Karim va payg’ambarimiz hadislarining eng muxim va salmoqli qismi kishilarda yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirishga qaratilganligidir. Ulardagi ota-onaga, ilmga munosabat, sabr-bardosh, shukronalikka da’vat, o’zaro mehr, mehmondo’stlik, vafo va sadoqat, kamtarlik, samimiyat, rostgo’ylik va boshqa chin insoniylik xislatlarining birinchi o’ringa qo’yilishi barcha insoniyat uchun bebaho umuminsoniy ma’naviy boylik tizimini tashkil qiladi.

Jismoniy va ma’naviy poklikka intilish Islom axloqining, Rasulloh hadislarining yana bir muhim mavzu yo’nalishidir. Tahorat, g’usl masalalari tashqi ozodlik talablari bo’lsa, haromdan yolg’on so’z, g’iybat, tuhmat, o’zga haqqiga xiyonat nohoqlik va zulmga yo’l qo’yilmaslik, ulardan qat’iy saqlanish ichki, ma’naviy poklikka oid talablardir.

Bularning hammasi Qur’oni Karim hamda Rasuulloh hadislarida va ularga asoslangan sharoitda juda qat’iy qilib qo’yilgan.

Xullas, islom barcha mo’minlarni yuksak ma’naviylikka chorlovchi, insonparpar din ekanligini aytib etishimiz zarur. Shundagina dindan ma’naviy va ma’rifiy tarbiyadagina ma’naviy va ma’rifiy takrbiyada foydalanish zaruriyatiga to’g’ri yondashamiz.

Tasavvuf va uning ma’naviy jihatlari

Sharq xalqlari tafakkurini asrlar davomida nurafshon etib, ma’anaviyatimiz va ma’rifatimizga chuqur ta’sir o’tkazgan tasavvuf (so’fizm) ta’limoti VIII asr o’rtalarida paydo bo’lgan. Dastlab u zohidlik tarqidunyochilik –bu dunyo xoyu-havasidan voz kechishi) harakati ko’rinishida bo’lib Bog’dod, Basra, Kufa, Damashq shaharlarida keng eyilgan.

Asli tasavvuf so’zi “Sufiy” so’zidan, “So’fiy” so’zi esa arabcha “So’f” so’zidan yasalgan. So’f deb arablar shundan bo’lgan matoni ataladilar. Dastlabki davrlarda so’fiylik yo’lini tutgan kishilar, boshqa oddiy kishilardan ajralib turish uchun shundan tikilgan chaqmon (u hirqa deb ham atalgan) yoki po’stin qiyib yurishni odat qilganlar. Shuning uchun ularni shun chaqmoq qiyib yurituvchilar, ya’ni sufiylar deb ataganlar. Sufiy boshqa odamlardan o’zini pok va g’arpbona turmush kechirishi, doimiy toat-ibodatda bo’lishi va faqft ilohiy ruhga qushilishni maqsad qilib qo’yishi bilan ajralib turadi. So’fiy uchun na dunyodan, na oxiratdan ta’ma bo’lmasligi kerak. Yagona istak bu Ollohning diydoriga etishishdan iborat. Faaqirlik tuyg’usiga ega inson na birovga banda-yu, na birovga hoji, u yolg’iz Ollohga banda, u yolg’iz Ollohga ehtiyoj sezadi. Xamma narsadan voz kechish, oxir oqibatda o’zlikdan kechish-so’fiylik ta’limotining ma’nosi mana shu. Buyuk so’fiy Boyazid Bistomiy aytadilarki: O’zingdan aytadilarki : Bizning \ech narsamiz yo’q, lekin ketidan yugurib g’am tashvishda ham emasmiz.

Esingizda janda, orqamizda go’riston, agar o’lsak hech bir motam kerak emas.

Tasavvuf –sufiylik ko’ngliga, diliga tayanadi “ko’ngilni, qalbni tarbiyalashga, ko’ngil kishisini voyaga etkazishga intiladi, chunki Olloh faqat kishining pokiza qalbidagina jilva qiladi.

Tasavvufda insondagi jamiki xudbinliklar, illatlar, razolat dunyosiga hirs qo’yish jism ehtiyoji va nafas ta’masidan kelib chiqadi, deb o’rgatiladi. Komil inson bo’lish uchun avvalo jism va nafs ehtiyoji va ta’masini engish kerak. Dunyoga, boylikka mehr qo’yish kishini nafsiga qul qilib qo’yadi. Darvesh, so’fiy nafsni rad etadi. Nafs barcha filokaylar sababchisi insonni tublashtiradi. Insonni falokat boshg’og’idan, tubilik jaridan qutqarib, uni poklashning birdan-bir yo’li nafsning ehtiyonini engishdir. Buning uchun dunyo muhabbatidan voz kechish va Olloh muhabbatiga ko’ngil bog’lash darkor. So’fiylikda buni dunyo mohiyatini va o’zligini, insoniylikni anglash yo’li deb qaralgan. O’zligini anglash kishi esa dunyo va uning boyliklari o’tkinchi ekanligini anglaydi. Xoja Bahouddinay aytadilar: “O’z nafsing yomonligidan tonish o’zligini topishdir.” Demak, tasavvuf ilmi-inson haqidagi ilmdir. U inson qalbiga sayqal berish ilmidir. Biz bu ilmdan 70 yil davomida bexabar edik. O’tmishdagi Xoja Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Xoja Bahouddin Naqshbandiylar yurtimiz va xalqimiznign fayzi kamoli edilar. Istiqlol tufayli shu nur, shu fayz bizga qaytdi.

Shuni iftixor bilan qayd etishimiz lozimki, tasavvuf ta’minoti taraqqiyotida Turkiston farzandlarining xizmatlari beqiyos bo’lgan. Xoja hakim at-Termiziy, Shayx Abu Mansur al-Maturdiy as-Samarqandiy, Xoja Abduxoliq G’ijduvoniy, Xoja Axmad Yassaviy, Sulaymon Baqirg’oniy, Shayx NAjmiddin Kurbo, Xoja Ali Romitaniy, Yusuf Hamadoniy, BUhovuddin Naqshband kabi siymolar ilohiy marifat yo’lining rahnamolari bo’lganlar. Ular yaratgan jamiyat ta’minot va ilgari surgan ma’naviy-axloqiy g’oyalar hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Chunonchi, Axmad Yassaviy hikmatlarida ilgari surilgan axloqiy pand-nasihatlardan kishilarni insofli, diyonatli imonli bo’lishga chaqirishda faydalanish o’rinli.

Yassaviy inson hayotidagi katta kurash-nafsni taslim etishga xizmat qiladigan kurash deb hisoblagan. Nafsga mag’lub shoh-qul, nafslan ustunlikka erishgan g’arib-shohdir, deb aytadi. Nafs inson uchun katta yovdir. Shu yovning boshini yanchgan, uni enggan nafsga taslim bo’lmagan kishining g’ururi va insoniy qadr-qimmatini hech kim paymol qila olmaydi, -deb bilgan o’z hikmatlaridan birida shunday deydi:

Nafs yo’liga kirgan kishi ravo bo’lur, yo’ldan ozib, toyib, tuzib gumroh bo’lur. Yotsa –tursa shayton bilan hamroh bo’lur... nafsiy meni yo’ldan urib xor ayladi, termultirib xaloyiqqa zor ayladi,-deb nafs beshdalariga tanqid etadi.

Nafs insondagi butunlikni, iymonni sindiradi, ma’naviy jihatdan jarlikka qulatadi. Shu bois “Nafsni tanib mehnat etsa rohat”,-deb xitob qiladi. Bu g’oyalar bizning hozirgi kunimiz, tarbiyamiz uchun g’oyat muhim.

Movaruonnahr tasavvuf ta’limotida xoja Bahouddin Naqshbandning o’rni alohida ahamiyatga ega ekanligini ham qayd etishimiz lozim. Naqshbandiya ta’limoti hayratlarni darajada ijztimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy ma’no va mohiyatga, hayotiy mazmunga ega. Naqshbandiya ma’naviy-axloqiy ta’limotiga hur fikrlikka keng o’rin berilgan. Bu sulikdagilar mehnat qilish ilm olish, o’z mehnati evaziga halol yashash noz-ne’matlarni ko’pchilik bilan baham ko’rish, faqirona hayot kechirishi, hammaga yaxshilikni ravo qurishni afzal bilganlar.

Odamlarga yaxshilik qilish eng yuksak insoniy burch ekanligini ta’kidlab, sham kabi bo’lgan va odamlarga yorug’lik ber, o’zing esa qrong’uda bul, degan ekanlar.

Xoja Bahoudinning “Ko’ngil Ollohda bo’lsinu, quling esa ishda” hikmatlarining inson-ma’naviy dunyosi takomilidagi ahamiyati beqiyosdir.

Tasavvuf taraqatlari haqidigan ketganda. Najmiddin kubro asos solgan kubroviya haqida ham to’xtalib o’tishimiz zarur. Biz Najmiddin Kubro siymosida faqat tariqat boshchisini emas, balki o’z Vatanini xalqini dildan sevgan insonni ham ko’ramiz. 1221 yilda bosqinchi mo’g’il gaplari qadami Xorazmga etib boradi. Muhammad Xorazmshoh mamlakatni, fuqaroni o’z holiga tashlab qochadi. Shu qaltis damlarda urganchni himoya qilishga 76yoshlik Najmiddin Kubro boshchilik qiladi va jangda vaxramonlarga shahid bo’ladi. Uning siyomosi xalq qahramoni sifatida asrlar osha yashab kelmoqda.

Najmiddin Kubro asos solgan Kubraviya tariqatining qoidalari o’nta bo’lib, ularda bu tariqat yo’lini tutgan sufiyning ichki ma’naviy dunyosi qanday bo’lish ko’rsatilgan. Insonning sabr-taqatli bo’lishi, boylik va mol-mulkka mukkasiga ketmaslik, har qanday pastkashlik, riyo, manr va hiyla-nayrangga bormaslik, hayvoniy xususiyat-shahvoniy hirslarga berilmaslik g’oyalari ilgari surilgan.

Xulosa qilib aytganda, tasavvuf ilmi-inson haqidagi ilmdir. Inson qalbiga sayqal berish ilmi. U inson odobini –ya’ni ma’naviyatini yanada yuksaltiradi. Butun islom axloqining eng muhim qadriyatlarini bir nuqtaga jamladi. Shu tariqa tasavvuf komil inson nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqadi.

Islom dini va islomiy qadriyatlarning tiklanishi.

Yaqin o’tmishda namoz o’qish, diniy marosimlarni o’tash langan, masjidlar, aziz-avliyolarnign ziyoratgohlariga qulf urilgan, odamlarning uylaridagi Qur’on, Hadis, turli diniy adabiyotlar terib olinib, yoqib yuborilgan edi. Mana buni “Johiliya”, modanlik desa bo’ladi. Qanchadan-qancha odamlarimiz hozirgi emin-erkin kunlarni qamrab, ammo, ko’rolmay armon bilan o’tib ketdilar. Shu bois biz mustaqillik keltirgan ne’matlar uchun har qancha shukronalar aytsak arziydi. Mustaqillik davrdagi islomiy qadriyatlar tiklandi, imon-e’tiqodimiz o’zimizga qaytdi. Bu savobli, ezgu ishlarga hurmatli Prezidentimiz bosh-qosh ekanligini har daqiqa eslab turishimiz lozim. Prezidentimiz ma’naviy va ma’rifatga oid ma’ruza va asarlarida Islomning ma’naviy-axloqiy, ma’rifiy tarbiyadagi yuksak roli, o’rni, ahamiyatini muntazam o’qtirib kelmoqdalar.

Xususan bu masalalarga Prezidentimiz Islom KArimovnign “Istiqlol va ma’naviy to’plami, O’zbekistonnign siyosiy- ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari”, “O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lidi”, “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, “Olloh qalbimizda, yuragimizda”, “Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz” kabi asar va risolalarida javob topishimiz mumkin.

“Islom dini, -jeb ta’kidlaydi Islom Karimov “Fidakor” gazetasi muxbiri savollariga javobida, hayotimiznign tub-zamiriga chuqur singib ketgan. Bu inkor etib bo’lmaydigan haqiqat. Milliy qadriyatlarimiznign zaminlar osha bezavol yashab kelishiga sabab-avvalo muqaddas dinimiz hisoblashadi”¹ bu xolat xalqimizga, xususan yoshlarimizga milliy g’oyani singdirishga Islom olamidan oqilona foydalanishni taqozo etadi.

Ana shularni hisobga olgan holdja mustaqillik mamlakatimizda islom dini olamidan, uning boy ma’naviy va madaniy qadriyat sifatidagi katta imkoniyatlaridan qoydalanish maqsadida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Avvalo, masjidlarga, azio’-avliyolar yotgan maqbaralarga solingan qulflar olib tashlandi. Qarovsiz qolgan masjidlar ta’mirlandi yangilari barpo etildi. Ramazon va Qurbon haytlari dam olish kuni deb e’lon qilindi. Har yili minglab fuqarolarimizning haj va umraga borib kelishlari uchun imkoniyat va sharoit yaratib beriladi.

Ulug’ allomalar Iso Termiziy, hakim Termiziy, Bahouddin Naqshband, Axmad Yassaviy, Zamaxshariy, Abduxoliq G’ijduvoniy, Najmiddin Kubro, Abu Mansur Maturdiy Al-Marg’inoniy va boshqa ulug’ zotlarning yubleyning 1225 yilligi nishonlandi. Qur’oni Karim, hadislar va boshqa diniy kitoblar nashr qilindi. O’tmishda birorta ham diniy ulamonini yubleyi o’tkazilmas edi, diniy kitoblarni nashr etish taqiqlangan edi, yuqorida aytganimizdek, borlari ham yo’q qilingan edi. 1999 yilda Toshkent Islom Universiteti tashkil etildi. Mustaqillikning 20 yilida islom dini va islomiy qadriyatlarni tiklash borasidagi asrlarga teng amaliy ishlar bajarildi. Islom va islomiy qadriyatlar ma’naviy va ma’rifiy hayotimizning tarkibiy qismiga aylanib qoldi. Prezidentimiz Islom Karimov so’zlari bilan aytganda. “Biz islom dini ota-bobolarimiz dini ekani u biz uchun ham imon ham axloq, ham diyonat, ham ma’rifat ekanligini doimo yuksak qadrlaymiz... dinga hurmat va e’tiqod-biz uchun o’lmas qadriyatdir”¹

Sobiq sho’rolar tuzumi tanazzulga yuz tutib, eski hukmron, yakka hokim bol’shevistik-kommunistik mafkura batamom inqirozga uchrab, yangi mustaqil davlatlar shakllanishi jarayonida ma’lum muddat g’oyaviy-mafkuraviy bo’shlik holati vujudga keldi.

G’oyaviy bo’shliq nima? G’oyaviy bo’shliq, eski tuzumdan yangi tuzumga o’tish jarayonida oldin hukmronlik qilib kelgan mafkura o’tmishga aylangach taraqqiyot ilg’or g’oyaviy qarash tizimining ham shakllanib ulgurmas holatidir. Chunki, yangi mafkuranign shakllanishi uchun ma’lum davr talab etiladi.

1990 yillarining boshlarida bunday g’oyaviy-mafkuraviy bo’shliq O’zbekiston xududida ham namayon bo’ldi.

Shu ma’noda, O’zbekiston Respublikasi prezidentining quyidagi fikirlari muhim axamiyatga ega: “Men ko’hna bir haqiqatni yana eslatmoqchiman: tabiatda bo’shliq bo’lganidan, insonning ongu tafakkurida hambo’shliq bo’lishiga aslo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Har bir ongli odamnign voqelikka o’z munosabati, maqsad va intilishlari bo’lishi tabiiy”²

G’oyaviy bo’liq paydo bo’lish joyda muqarrir ravishda begona va zarurli mafkuralar xuruji boshlashadi. O’tish davrida, yangicha qarashlar mustahkam e’tiqodga aylanib ulgurmagan paytda tashqi mafkuraviy ta’sirlarnig foydali yoki zarurli ekanini hamma ham darhol fahmlay olmaydi. O’zbekistondagi mafkura maydoniga zarurli, xalqimizning orzu intilishlariga mutlaqo begona g’oyalarning hujumi ana shu bilan ham izohlanadi.

So’ngi yillarda bizning diyorimizda ham taraqqiyotimiz, osayishtaligimizni ko’rolmaydigan “vaqqobiylik” va “qizbut-tahrir” kabi oqimlarning guruh va to’dalari paydo bo’lib qoldi. Bunday to’dalar o’zlaricha masjidlarda g’avg’o ko’tarib, o’tish davrining qiyinchiliklaridan foydalanib, ayrim yoshlarning ongini zaxarlamoqdalar. Mustaqilliknign bergan erkinligini suyiste’mol qilmoqdalar. Bu jutassib dindorlar o’zlarini “vahobiy” yoki “dinni tozatevchilar”, “Fundamentalistlar” deb yuritib, aslida esa birinchi navbatda islomning o’ziga zarba bermoqdalar.

Vaxobiylar bir yarim ming yillik ilmning fan, madaniyat-tarixidan voz kechish, Imom Buxoriy, Imom G’azzoliy, Imom Abu Xanifa, Burxoniddin Marg’inoniy, Axmad al-G’arg’oniy, Bahouddin Naqshband, Mirzo Ulug’bek, Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa yuzlab mutaffakkirlar, so’fiylar, olimlar merosidan voz kechish, ularning asarlarini yoqib yuborishni, maqbaralarni buzib tashlashni tavsiya qilmoqdalar.

Ular, umuman, insoln aqli inson qalbi bilan yaratilgan jamiki ma’naviyo boyliklarni uloqtirib tashlashga da’vat etmoqdalar. Axir bu vaxshilik, nodonlik, Shohilimnign o’ziku. Ma’naviyatli va ma’rifatli kishi, buni mutlaqo qabul qilmaydi.

Vahobiylik bizni orqali, jaholatga tortadigan, islomni, islom ahlini buzadigan xavfli oqim. “Dinni tozalash”, “Sof dinga qaytish” niqobi ostida tashviqotlar olib borish, odamlarni tahlikaga solish, qonli jinoyatlar qilish, otani bolaga, akani ukaga dushman qilib, jamiyatimizni xavf ostiga quyayotganlardan milliy qadriyatlarimizni avaylab-asrashimiz lozim.

Diyorimizda din niqobi ostida ish ko’rayotgan ekstrelistlar, aqidaparastlar mavjud konstitutsion tuzumga qarshi borib, hokimiyatni egallash va O’zbekistonda Islom davlatini qurish, xalqni qo’rquvga solib, hukumatga ishonchsizlik uyg’otishi uchun turli jinoyatlar va terrorastlik harakatlar sodir etish yo’li bilan el tinchligini buzishga urinmoqdalar. Ularning asl maqsadi hukumatparastlik, ya’ni davlatni qo’lga olishdan iborat. Mustaqil yurtimizda ularga o’z vaqtida zarba berildi va ularning pati qirqildi.

Xalqimiz endi-erkinligini qo’lga kiritilgan, o’zligini anglab etgan bir zamonda allaqanday kimsalarga ergashib yana jaholatga, qo’llik to’zog’iga qaytadil? Albatta yo’q. Ammo, hamma gap har qanday tahdid yoki tahlika oldida vahimaga tushmaslik, ana shu kurash va sinovlarga doimo tayyor turishda, ogoh va sergak bo’lishda. Ayniqsa, yoshlarimizni ularning zararli ta’siridan asrab qolish hozirgi tarbiya ishimiznign asosiy yo’nalishi bo’lib qolishi lozim. Begona va zararli, mohiyati g’ayri insoniy bo’lgan g’oyalarga qarashi to’ra olish uchun yoshlarimizda mafkuraviy immunitetni shakllantirishimiz zarur. Immunitet deganda organizmning doimiy ichki muayyanligini saqlay , o’zini tuli xususiyatlar ega ta’sirlardan, tashqi infentsiyalar kirib ketishidan himoya qilishga qodir bo’lgan reaktsiyalar majmui tushunildi.

Lekin insonnig ko’plab xususiyatlari tug’ma bo’lsa mafkuraviy immunitetni shakllantirib borish ijtimoiy-siyosiy hayotiy ehtiyoj sanaladi. Chunki kuchli mafkuraviy immunitetga ega shaxs har qanday oshkora yoki pinxona ko’rinishdagi mafkuraviy taziqlarga bardosh bera oladi. Yoshlarimiz doimo va har on ogoh va yana ogoh, sergak bo’lishlari zamon talabi. Buning uchun yoshlarimiz ongiga mustaqillik g’oyasini chuqur singdirishimiz lozim. Tashqi ular milliy ildizlari baqquvvat dunyoni chuqr anglaydigan, zamon taraqiyoti bilan baravar qandam tashlaydigan insonlar bo’lib etishsin. Ana shunday johil aqidaparastlarning “da’vati ham axloqni rad etadigan, biz uchun mutlaqo begona g’oyalar ham ularga o’z ta’sirini o’tkaza olmaydi.

Prezidentimizning “Turkiston-press” axborot-agentligi muxbirining savollariga javoblarida ta’kidlaganlaridek: “Biz o’z dinimiz va e’tiqodimizdan hech qanday voz kechmaymiz. Shu bilan birga muqaddas dinimiz sha’niga dog’ tushurmoqchi bo’lgan kimsalar bilan hech qachon murosa qilmaymiz. Men O’zbekiston rahbari sifatida qandaydir yovuz kuchlar islom dinimizni, ota-bobolarimiz e’tiqodini musulmon fuqarolarimizni taqqirlashga, jamiyatimizni xavf tug’dirishiga yo’l qo’ymaymiz”¹.

Prezidentimiz aytganlaredek har birimiz hamisha, har soniyada ogoh bo’lishimiz lozim. Bu mustaqil yurt har bir fuqarosining muqaddas burchi bo’lmog’i lozim. “....Muqaddas dinimiz sha’niga dog’ tushurmoqchi bo’lgan, undan g’arazli siyosiy maqsadlarda foydalanishini istaydigan kimsalar va kuchlar bilan hech qachon murosa kelajagimiz”²

Fuqaro shuni anglab etishi kerakki, O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida o’ziga xos va mos yo’li bo’lgani kabi madaniy-ma’naviy rivojlanishida ham o’z yo’li bor. Bu o’ziga xoslikni dinga, diniy qadriyatlarga munosabatlarimizda ulardan ma’naviy tarbiyada foydalanishimizda ham ko’rishimiz mumkin.

Bu yo’l Prezidentimiz asarlarida bayon qilib berilgan. Uning mohiyati, mutadil dindorlik islom ma’rifatini rivojlantirish, ichkibotiniy olamni poklab, Ollohni dilni dilda saqlab, aqlu tafakkur, ilmu-urfan bilan kamolam sari borish, o’z merosiy qadriyatlarimiz va dunyoviy ilmni egallab, zamon bilan hamkordan olg’a borish.

+Xulosa shuki, mustaqillik bergan hidoyat yo’lini yot unsurlardan asrash, ularga berilmaslik ularnign kirib kelishiga yo’l qo’ymaslik lozim bo’ladi. Taraqqiyot yaqdillik, fidoiylik va umumilliy g’oyalarimiznign moddiy kuchga aylanishidadir.