Islom dini musulmon mamlakatlari san`atida o`z izini qoldirdi

Qur`on<sup></sup>. Arab tili grammatikasi va adabiyotining rivojlanishida musulmonlarning muqaddas kitobi Qur`oni Karimning o`rni beqiyosdir. Qur`on ilmlari rivojlanishi jarayonida aniq grammatik qoidalarga nisbatan paydo bo`lgan ehtiyoj bu sohaning taraqqiy etishiga turtki bo`ldi. Faqat arab tilida emas, balki islom tarqalgan mamlakatlar xalqlarining tillarida yaratilgan asarlarda ham Qur`ondan olingan iqtibos, ibora, hikoyat, zarbulmasallarni uchratish mumkin. Qur`on musulmon xalqlar hayoti, tarixi, ilmi, adabiyoti, turmush tarzi, qonun-qoidalari, urf-odatlari va dunyoqarashlarida o`zining salmoqli ta`siriga ega³⁸.
Qur`on yagona arab tilini shakllanishini jadallashtirdi va ko`plab mamlakatlarga yoyilishida muhim o`rin egalladi. Qur`on va hadislar arab tiliga ham diniy, ham huquqiy atamalarni olib kirdi. Chunki Qur`on faqatgina musulmonlarning muqaddas kitobi bo`lib qolmay, barcha qonunlar qomusi, musulmon huquqshunosligi (fiqh)ning asosi edi.
Arab-musulmon adabiyoti arab yozma adabiyotining ilk yodgorligi bo`lgan Qur`oni Karimdan boshlangan. Qur`oni Karimning ta`siri keyinchalik butun arab adabiyotida sezilib turadi, chunki Qur`on arab tilini og`zaki ijodiyot tilidan yozma adabiyot tiliga aylantirishga oid ilk tajriba hamdir. Qur`oni Karim tili arab adabiy tili poydevoriga aylandi (“al-lug`at al-fus`ha”) <sup>39</sup>. Zero, arab tili bu Qur`on tilidir, Qur`on tili arab tilidir (“al-lug`at al-arabiyya hiya lug`at al-Qur`an”).
Ilk islom davri adabiyoti. Ma`lumki, islomgacha bo`lgan arab madaniyatida xalq og`zaki ijodi katta o`rin egallaydi. Zero, o`sha davr asarlari faqat yod olinar va og`izdan-og`izga, avloddan-avlodga yetkazilar edi. Bunda yuksak qobiliyat sohiblari bo`lgan shoirlar alohida o`rin tutgan. Ular qabilani maqtab she`r yozish bilan birga qabila tarixini xotiralarida saqlab qolishardi. Shoirlar qabila ahlini o`tmish bilan bog`lovchi ko`prik vazifasini o`tashgan. Qabila ahlini to`plagan bayramlarda asosan she`rxonlik qilinardi.
Islom dinining vujudga kelishi dastlab she`riyat taraqqiyotiga salbiy ta`sir o`tkazdi. Zero, ilk musulmonlar poeziyani “johiliya”<sup></sup> davri qabilalariga xos bo`lgan qabilaviy fidoiylikni ifoda etuvchi vosita deb hisoblagan edilar. Ammo, shundan so`ng she`riyat o`zining xilma-xil janrlari bilan yangidan qayta tiklandi, chunonchi: maqtov (faxr), dushmanlarni la`natlash (hija), baxshida (risa), ishqiy lirika (nasib), lirik xarakterdagi tasvirlash (vasf) shular jumlasidandir⁴⁰.
Darhaqiqat, islom dinining paydo bo`lishi va arab xalifaligining barpo etilishi adabiyotga ta`sir o`tkazmay qolmadi. She`riyat o`z dunyoviy xususiyatini saqlagani holda islom arkonlarini tarqatish vazifasini o`tay boshladi. Musulmon shoirlar o`z she`rlarida Qur`on oyatlaridan aforizm sifatida foydalana boshladilar<sup>41</sup>. Bu davrning eng yorqin vakillari sifatida Kaab ibn Zuxayr, Hassan ibn Sabit, Abu Zuayb al-Xuzaliy hamda an-Nabig`a al-Ja`diylarni e`tirof etish mumkin.