Islom aqidasi


Sufiylikning paydo bo’lishi va shakllanishi



Download 1,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/17
Sana24.01.2022
Hajmi1,7 Mb.
#408010
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   17
Bog'liq
ISLOM

Sufiylikning paydo bo’lishi va shakllanishi.

   Tasavvufga 

asos 

bo’lgan 


tarkidunyochilik  kayfiyatlari  deyarli  islom  bilan  bir  davrda  yuzaga  keldi. 

Sufiylikning  ilk  namoyandalari  deb  Payg’ambar  a.s.ning Abu­d­Dardo, Abu  Zarr, 

Huzayfa (vafotlari VII asrning ikkinchi yarmi) kabi sahobalari hisoblanadi. Ammo 

islomdagi  asketik­mistik  oqimning  shakllanishi  VIII  asrning  o’rtalari  IX  asrning 

boshlariga  tegishli.  Bu  davrda  sufiylar  qatoriga  muhaddislar,  qorilar,  qussoslar, 

Vizantiya  bilan  chegara  urushlarida  qatnashgan  jangchilar,  kosiblar,  tijoratchilar, 

shu  jumladan  islomni  qabul  qilgan  xristianlar  kirganlar.  Bu  davrda  sufiy  yoki 

at­tasavvuf  terminlari  hali  keng  tarqalmagan  edi:  uning  o’rniga  zuhd 

(tarkidunyochilik)  yoki  zohid,  obid  so’zlari  ishlatilar  edi.  Islomdagi  bu 

mistik­asketik  oqimning  paydo  bo’lishi  va  taraqqiy  etishiga  musulmon 

jamiyatidagi  birinchi  ikki  asr  davomidagi  siyosiy­ijtimoiy  beqarorlik,  diniy 

hayotning murakkabligi, uning natijasida kelib chiqqan ma`naviy­g’oyaviy izlanish 

va boshqa dinlarning, xususan xristianlikning ta`sirini ko’rsatish mumkin. 

Ilk davr sufiylarining, aniqrog’i zohid va obidlarining o’ziga xos xususiyatlaridan - 

Qur`oni  Karim  oyatlari  ustida  chuqur  fikr  yuritish,  Qur`on  va  Payg’ambar  a.s. 

sunnatlariga  qat`iy  amal  qilish,  kechalarini  nafl  ibodatlar  bilan  bedor  o’tkazish, 




kunduzlari  ro’za  tutish,  hayot  lazzatlaridan  voz  kechish,  gunohdan  saqlanish,  hokim 

va  harbiylardan  o’zini  uzoq  tutish,  halol  va  harom  orasini  juda  uzoq  tutish  (vara‘), 

o’zini  Alloh  ixtiyoriga  topshirish  (tavakkul)  va  hokazolarni  ta`kidlash  mumkin. 

Jumladan, faqr, rizo, sabr xususiyatlari ularga xos edi. 

Sufiylik  ta`limotlari  mu‘taziliylardagi  mavhum  ilohiyotga  oid  fikrlar,  obro’li 

shaxslarga  ko’r­ko’rona  taqlid  qilish,  muqaddas  matnlarga  so’zma­so’z  itoat 

etishdan farqli o’laroq, insonga asosiy ob`ekt sifatida qaraydi: insonning amallarini 

boshqaradigan  ruhoniyatining  mayda  qirralarini  ham  chuqur  tahlil  qilish,  shaxsiy 

kechinmalarga  e`tibor  bilan  qarash  va  diniy  haqiqatlarni  chuqur  his  qilish  ularga 

xos  xususiyatlardan  edi.  Shuning  uchun  ham  ziyrak  psixolog,  «‘ilm  al­qulub 

va­l­xavotir» - «qalblar va fikrlar ilmi»ga asos solgan al­Hasan al­Basriy bekorga 

sufiylikning asoschilaridan hisoblanmaydi. 

Al­Hasan  al­Basriyning  ashoblari,  basralik  zohidlar  -  Raboh  ibn  ‘Amr,  Rabi‘iy 

al­‘Adaviy,  ad­Doroniylarning  (VIII­IX  asrlar)  va`z  va  ma`ruzalarida  Allohga 

bo’lgan sof muhabbat, unga yaqinlashishga bo’lgan intilish haqidagi fikrlar paydo 

bo’ldi. 


O’sha  davrdan  boshlab  ular  sufiylikka  aniq  mistik  xarakter  bag’ishlab,  sufiylik 

mafkurasining o’ziga xos xususiyatiga aylandi. 

IX asr davomida Tasavvuf nazariyoti va amaliyotini ishlab chiqish uchun qizg’in 

harakatlar  davom  etdi.  Basra  bilan  bir  qatorda  Bag’dod  va  Xuroson  sufiylik 

maktablari  eng  nufuzli  maktablar  sifatida  yuzaga  keldi.  Ularning  namoyandalari 

avvalgidek  sufiyning  ichki  dunyosiga  asosiy  e`tiborni  qaratar  edilar.  Ularning 

«ahvol»,  «maqomot»lariga  batafsil  tavsiflar  berdilar.  Boshqa  mistik  ta`limotlar 

kabi  unga  sufiy  bosib  o’tganida  «dunyo  gunohkorligidan»  poklanib,  ilohiyotga 

yaqinlashishiga sabab bo’ladigan yo’l (

tari

q) sifatida qaradilar. «Niyatlar» haqidagi 

ta`limot yanada chuqurlashtirildi. Bunda o’z­o’zini nazorat (muroqaba, muhosaba) 

qilishga erishish uchun uning «ixlos» va «sadoqat» bilan bo’lishiga asosiy urg’uni 

berdilar.  Bag’dodlik  ilohiyotchi  al­Muhosibiy  tomonidan  shakllantirilgan  bunday 

ta`limotning  Xurosonda  ko’plab  tarafdorlari  topildilar  va  ularni  «malomatiylar» 

deb atadilar. 

Tasavvufda Allohga etishish faqatgina yuzini ko’rish bilan emas, unga qo’shilib 

ketish  (fano’/baqo’)  bilan  bo’lishi  ham  mumkin  degan  fikr  ilgari  surildi.  Mansur 

al­Halloj,  ibn  ‘Ato,  ‘Ayn  al­Qudot  al­Hamadoniy  kabi  kishilarning  qatl  etilishi 

boshqa sufiylarni xushyorlikka chaqirdi. 

Tasavvuf  -  manbalarning  keltirishicha,  ba`zi  musulmonlar  kalom  va  mantiq 

ilmlaridagi  turli  ko’rinishdagi  tortishuvlardan,  quruq  bahslardan  o’z  qalblarini 

saqlab,  Alloh  taoloning  muhabbati  yo’lida  zuhd  va  taqvoni  o’zlariga  kasb  qilib 

oldilar.  Bu  kabi  kishilarga  «sufiy»  deb  nom  berildi.  Islom  dinida  birinchi  sufiy 

nomini  olganlardan  Abu  Hoshim  Shomiy  (vaf.  160/776-77  y.),  tasavvuf  usuliga 

birinchi  marta  sharh  bergan  kishi  Imom  Molikning  shogirdi  bo’lmish  Zunnuni 

Misriy  (vaf.  256/869-70  y.),  minbardan  turib  birinchi  marotaba  tasavvufga 

chaqirgan  kishi  Shibliy  (vaf.  334/945-46  y.),  tasavvuf  usulini  kengaytirib  tartibga 

solgan kishi Junayd Bag’dodiy (vaf. 398/1007-08 y.) edi. Ayollardan birinchi sufiy 

bo’lgan  kishi  Robi’a  ‘Adaviyya  (vaf.  135/752-53  y.)dir.  Umuman  olganda 

tasavvufning rivojlanish yo’li islom tarixining ajralmas bir bo’lagidir.  




Movarounnahrga  sufiylik  Eron  orqali  kirib  kelgan.  Movarounnahrda  juda  keng 

tarqalgan sufiylik oqimi aqoid olimi Shayx Abu Ya‘qub Yusuf al-Hamadoniy (vaf. 

535/1140-41  y.)  maktabidan  boshlangan.  Yusuf  Hamadoniyning  maktabi  ikki 

tarmoqqa ajralgan edi. 

Birinchisi, «Xuroson madrasasi» ya`ni, shahar va shahar atroflarida rivojlangan 

va  xalq  orasida  keng  tarqalgan.  Bu  oqimga  Xoja Yusuf  Hamadoniyning  mashhur 

shogirdi  Xoja  ‘Abd  al-Xoliq  al-¢ijduvoniy  (vaf.  1179  y.)  murshidlik  qilgan. 

Keyinchalik  bu  oqimga  Xoja  Muhammad  Bahouddin  Naqshband  (1318-1389) 

murshidlik  qilgan  va  bu  davrda  naqshbandiyya  tariqati  butun  islom  olamiga 

tarqalgan. 

Ikkinchisi, Shayx Ahmad Yassaviy (1105- 1166) va uning shogirdlari nomi bilan 

bog’liqdir. Ahmad Yassaviy  sufiylik  tariqatining  targ’ibotchisi  bo’lish  bilan  birga 

shoir  ham  edi.  U  qadimiy  o’zbek  (turkiy)  tilida  ijod  qilgan.  Yassaviy  asarlari 

majmuasi  1878  yili  nashr  etilgan  «Devoni  hikmat»  nomi  bilan  ma`lum.  Bu  asar 

islom  mafkurasining  sodda  ifodasi  bo’lib, sufiylik  asoslarini  targ’ib  qiladi.  Uning 

fikricha,  dunyoning  noz-ne`matlarini  so’ragan  kishi  sufiy  emas,  balki  zuhd  va 

taqvoni ixtiyor etib, umrini toat-ibodat hamda yig’i bilan o’tkazgan kishi sufiydir. 

Uning  «Hikmat»i  xalq  orasida  mashhurdir.  Yassaviyya  tariqati  XII  asrda 

Movarounnahrda  paydo bo’lgan va  Eronga  ham  keng  yoyilgan. Yassaviylik  ruhiy 

osoyishtalikka,  sufiylik  yo’liga  kirishga,  pirning  rahbarligida  «kamolot»  sari 

borishga  da`vat  etgan.  Yassaviyya  keyinchalik  naqshbandiyya  tariqati  bilan 

birlashib ketgan. 




Download 1,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish