Ishqqa oid qirq qoida

Tilanchi Hasan

 

1244 yil, 17 oktyabr, Konya.

 

Jahldan tushishga harakat qila-qila zarang 

ostida o'tirardim. Azob nimaligi haqida 

o'zining hech qanday aniq tasavvuri yo'q 

Rumiyning balandparvoz nutqidan jahlim 

chiqmasligi mushkul edi. Minoraning soyasi 

ko'chani qopladi. Goh mudrab, goh o'tgan-

ketganni kuzatib o'tirar ekanman, ilgarilari sira 

ko'rmagan darvish e'tiborimni tortdi. U qora 

janda kiygan, qo'lida uzun hassa, besoqol, 

qulog'ida yupqa kumush sirg'a bo'lib, boshqa 

fuqarolarga o'xshamagani uchun e'tiborni 

tortmasligi mumkin ham emas edi. 

---

U u yoq-bu yoqqa qaradi va darhol meni 

payqadi. Lekin odatda moxovni ko'rib qolib, 

o'sha zahoti teskariga o'giriladigan boshqa 

odamlardan farq qilib, qo'lini ko'ksiga qo'ydi 

va eski qadrdonday menga ta'zim qildi. Bu 

meni shunchalik hayratga soldiki, bu harakat 

orqamda turgan kimgadir bo'lsa kerak, deb 

o'ylab o'girilib qaradim. Ammo orqada hech 

kim yo'q edi. Xijolatga tushgan, dovdiragan 

holda men ham qo'limni ko'ksimga qo'yib, 

darvishning ta'zimiga javob qildim. 

U shoshmasdan men tomonga yurdi. Men, 

darvish idishimga bir nechta chaqa tashlar yoki 

non berar, degan o'yda ko'zlarimni pastga 

qaratdim. Ammo buning o'rniga u qarshimda 

tiz cho'kdi. 

- Assalomu alaykum, - dedi u. 

- Vaalaykum assalom, darvish, - javob berdim 

men va to'satdan xirillab qolgan ovozimni 

o'zim tanimay qoldim. Kim bilandir gaplashish 

uchun imkon bo'lmay qolganiga ko'p bo'lgan 

edi va men o'z ovozim qandayligini deyarli 

---

unutgan edim. 

Darvish o'zini Shams Tabriziy deb tanishtirdi 

va mening ismimni so'radi. 

Men kulib yubordim: 

- Menday odamga ism nimaga kerak? 

- Har bir insonning o'z ismi bor, - e'tiroz qildi 

darvish. - Allohning ismlarini sanab tugatib 

bo'lmaydi. Biz ulardan faqat to'qson 

to'qqiztasini bilamiz. Hamon Xudoning ismi 

shuncha ko'p ekan, uning xalifasi bo'lgan odam 

- qanday qilib ismsiz bo'lsin? 

- Bir vaqtlar mening onam va xotinim bor 

edilar va ular meni Hasan deb chaqirar edilar. 

- Demak, ismingiz Hasan, - boshini silkitdi 

darvish. Keyin meni hayron qilib, kumush 

ko'zguni uzatdi. - Oling. Buni menga 

Bag'dodda bir yaxshi odam bergan edi, lekin 

bu mendan ko'ra sizga kerakroq. Bu sizga 

Xudo o'z ichingizda ekanini eslatib turadi. 

Men javob berishga ulgurmasimdan, g'alati 

shovqin-suron boshlanib qoldi. Avvaliga men 

masjidda o'g'rini tutib olishgan bo'lsa kerak, 

---

deb o'yladim. Lekin shovqin tobora kuchayib 

borardi. Yomonroq kori hol bo'lgan ko'rinadi. 

Hech qanday o'g'rini deb bunchalik shovqin 

ko'tarilmaydi. 

Tez orada hammasi ravshan bo'ldi. Masjidga 

ayol kishi kiripti va oddiy ayol emas, erkak 

kiyimini kiyib olgan hammaga taniqli fohisha 

kiripti. Erkaklar baqira-chaqira uni tashqariga 

olib chiqishdi: 

- Aldoqchini savalang! Fohishani savalang! 

Quturgan olomon ko'chaga otilib chiqdi. Men 

erkak kishining kiyimidagi yosh ayolni 

ko'rdim. Uning yuzi dokaday oqarib ketgan, 

ko'zlarida dahshat qotib qolgan edi. Va omma 

ichiga tushib qolib, uning qismiga aylangan 

odam qanchalik o'zgarib ketishiga hamisha lol 

qolardim. Hech qachon birov bilan 

mushtlashmagan oddiy odamlar - 

hunarmandlar, savdogarlar, dastyorlar - omma 

ichiga tushib, yirtqich hayvonga aylanib 

qolishardi. Ommaning hukmi ham odatiy hol 

edi va u hamisha murdani hamma ko'radigan 

---

joyga osib qo'yish bilan yakun topardi. 

- Sho'rlik, - pichirladim men Shams Tabriziyga 

o'girilar ekanman, lekin u allaqachon yonimda 

yo'q edi. 

Men darvishni xuddi osmonga otilgan yonib 

turgan kamon o'qi kabi olomon ichiga otilib 

kirganini kurdim. Buni ko'rib men ham sakrab 

turdim va ketidan otildim. 

Ommaga etib olgach, Shams hassasini misoli 

tug' kabi ko'tardi va bor kuchi bilan baqirdi: 

- To'xtanglar, odamlar! To'xtang! 

Dovdirab qolgan odamlar birdan jim bo'lib 

qolishdi va hayrat bilan darvishga tikilishdi. 

- Uyalmaysizlarmi! - hassasini yerga urib 

baqirdi u yana. - O'ttiz erkak bir ayolga qarshi-

ya! Shu adolatdanmi? 

- U adolatga loyiq emas, - dedi to'rtburchak 

yuzli gavdali va aftidan g'azabdan ko'ziga hech 

nima ko'rinmay qolgan bir kishi. 

Aftidan bu odam o'zini-o'zi olomonga boshliq 

qilib saylagan ko'rinadi. Men uni darrov 

tanidim. Bu shahardagi barcha tilanchilar 

---

yaxshi taniydigan va beayovligi, xasisligi 

tufayli hammalari qo'rqadigan Beybars ismli 

qorovul edi. 

- Bu ayol erkakcha kiyinib olib, musulmonlarni 

adashtirib, masjidga kirgan. 

- Sen uni masjidga kirgani uchun jazolash 

kerak, demoqchimisan? Masjidga kirish 

jinoyatmi? - masxaraomuz so'radi Shams 

Tabriziy. 

Savolni eshitib, hamma jim bo'lib qoldi. 

Bunday fikr hech kimning xayoliga kelmagan 

edi. 

 - Bu ayol fohisha! - olomon orasidan yana 

kimdir baqirdi, - muqaddas dargoxda unga joy 

yo'q! 

Olomonni qayta yondirib yuborish uchun shu 

yetarli bo'ldi. 

- Fohisha! Fohisha! - baqirishdi bir necha ovoz 

baravariga. - Fohishani bir yoqli qilamiz! 

Xuddi buyruqqa bo'ysungan kabi qandaydir 

yigitcha bir sakrab, ayolning boshidagi 

sallasini olib tashlashga urindi. U sallani 

---

tortgan edi, salla echilib ketdi va ayolning uzun 

sarg'ish sochlari quyoshda yaraqlab, 

to'lqinlanib elkalariga tushdi. «Jinoyatchi» 

ayolning xusnu jamolini ko'rib, hammaning 

nafasi ichiga tushib ketdi. 

Odamlarni hayratga solgan, tuyg'ularning 

qorishib ketganini tushundi, shekilli, Shams 

hamon hassasini silkitganicha, olomonga yana 

ham yaqinroq keldi 

- Birodarlar, aniqlab oling! Siz bu ayoldan 

nafratlanasizmi yoki uni istaysizmi? 

Darvish shunday deb ayolning qo'lidan ushlab, 

o'ziga tortdi. Ayol xuddi yosh qizcha onasining 

etagi ortiga yashiringan kabi uning orqasiga 

berkindi. 

- Sen katta xato qilayapsan, - dedi baland 

ovozda to'daboshi. - Sen bu shaharda 

begonasan va bizning qoidalarimizni 

bilmaysan. Bizning yo'limizda turma. 

Yana kimdir gapga aralashdi: 

- Sen qanday darvishsan o'zi? Fohishani 

himoya qilishdan boshqa qiladigan ishing 

---

yo'qmi? 

Shams, go'yo savol o'ylantirib qo'yganday, bir 

zum jim qoldi. U hech qanday hissiyotga 

berilmay, sokin turardi. 

- Orangizda ayol kishi borligini qanday 

bildingiz? - to'satdan so'radi u. - Yo siz 

masjidga namoz o'qish uchun emas, 

atrofdagilarni tomosha qilish uchun kelasizmi? 

Agar siz o'zingizni ko'rsatmoqchi 

bo'lganingizday shunchalik xudojo'y ekansiz, 

siz bu ayol hatto yalang'och bo'lsa ham 

qaramagan bo'lar edingiz. Endi ortingizga 

qaytib boring-da, astoydil ibodat qilishga 

harakat qiling. 

Ko'chaga noqulay jimjitlik cho'kdi. Shamol 

yerdagi xazonlarni supurardi va menga bir zum 

ular faqat mening yonimda 

harakatlanayotganday tuyuldi. 

- Boring! Masjidga qayting! - dedi Shams va 

xuddi pashshalarni haydayotgan kabi hassasini 

silkitdi. 

Hamma ham uning aytganini qilavermadi, 

---

lekin hamma chekindi va ishonqiramay, hayrat 

ichida nima bo'lishini kutgancha, ikki qadam 

nari surilishdi. Kimdir, qaytish kerakmikin, deb 

o'ylaganday, masjidga qarab qo'ydi. Ayni shu 

daqiqada ayol jasorat qildi va 

darvishning ortidan chiqdi. Xuddi quyonday 

chaqqonlik bilan oyoq uchida o'girildi va malla 

sochlarini silkitgancha, eng yaqindagi 

muyulishga kirib g'oyib bo'ldi. 

Ikki erkak uning ortidan quvmoqqa 

shaylanishdi, lekin Shams Tabriziy ularning 

yo'lini to'sdi, ularning oldida hassasini shunday 

katta kuch bilan silkitdiki, ikkisi ham qoqilib 

ketishdi va yerga ag'darilib tushishdi. 

Yo'lovchilar buni ko'rib, kula boshlashdi, men 

ham toza kuldim. 

Dovdirab qolgan va hayratga tushgan erkaklar 

o'rinlaridan turishdi, lekin bu vaqtda 

fohishaning izi ham o'chib bo'lgan va darvish 

ham ishini bitirib ketayotgan edi. 

 

 

---