Ishqoriy metallarning hususiyatlari Ishqoriy metallarning biologik ahamiyati

Atom raqami	Nomi, belgisi		Tabiiy izotoplar soni		Atom massasi		Ionlanish energiyasi , kJ mol ^−1		Elektron yaqinligi , kJ mol ^−1		EM		ΔHдисс, kJ·mol^−1				Metall.  radiusi, nm		Ion radiusi (CN 6), nm		ts, °C		tq, °C		Zichlik , g / sm³		ΔHs, kJ·mol^−1		ΔHq, kJ·mol^−1
ΔHh, kJ·mol^−1
	3		Litiy Li		2		6,941(2)		520,2		59,8		0,98		106,5				0,152		0,076		180,6		1342		0,534		2,93		148		162
	11		Natriy Na		1		22,989768(6)		495,8		52,9		0,99		73,6				0,186		0,102		97,8		883		0,968		2,64		99		108
	19		Kaliy К		2+1^а		39,0983(1)		418,8		46,36		0,82		57,3				0,227		0,138		63,07		759		0,856		2,39		79		89,6
	37		Rubidiy Rb		1+1^а		85,4687(3)		403,0		46,88		0,82		45,6				0,248		0,152		39,5		688		1,532		2,20		76		82
	55		Seziy Cs		1		132,90543(5)		375,7		45,5		0,79		44,77				0,265		0,167		28,4		671		1,90		2,09		67		78,2
	87		Fransiy Fr		2^а		(223)		380		(44,0)		0,7		—				—		0,180		20		690		1,87		2		65		—
119		Uunenniy Uue

Ishqoriy metallar ko’plab birikmalarda bitta zaryadli kationlar shaklida mavjud. bilan birga, ishqoriy metallar anionlar bilan ifodalangan birikmalar mavjud. Ushbu kichik guruhdagi barcha metallar kumush-oq rangga ega (seziydan tashqari — u sariq kumush rangda), ular juda yumshoq va skalpel bilan kesilishi mumkin. Litiy , natriy va kaliy suvdan engilroq va uning yuzasida suzib yurib, u bilan reaksiyaga kirishadi.

Ishqoriy metallarning hususiyatlari

Suvga, kislorodga va ba’zan azot (Li) ga nisbatan ishqoriy metallarning yuqori kimyoviy faolligi tufayli ular kerosin ostida saqlanadi. Ishqoriy metall bilan reaktsiyani amalga oshirish uchun kerakli o’lchamdagi bir parcha ishqoriy metallarni kerosin ostida skalpel bilan ehtiyotkorlik bilan kesiladi, kiyin metall sirtini havo bilan ta’sir hosil qilgan mahsulotlaridan yaxshilab tozalanadi va keyin namunani reaktsion idishga joylanadi.

Ishqoriy metallar kislorod bilan osonlikcha reaksiyaga kirishadi, ammo har bir metall o’ziga xos xususiyatga ega:

Metallmas moddalar bilan o’zaro ta‘siri

oksidi faqat lityum hosil qiladi:

4Li + O₂ → 2Li₂O

natriy peroksid hosil qiladi:

2Na + O₂ → Na ₂O₂

kaliy, rubidiy va seziy — superoksid:

 K + O₂ → KO₂

Galogenlar bilan barcha ishqoriy metallar galogenidlarni hosil qiladi:

2Na + Cl₂ →  2NaCl 

Vodorod, oltingugurt, fosfor, uglerod, kremniy bilan o’zaro ta’sir qizdirilganda boradi.

vodorod bilan gidridlar hosil bo’ladi:

2Na + H₂ → 2NaH

oltingugurt bilan — sulfidlar:

2K + S → K₂S

fosfor bilan — fosfidlar:

3K + P → K₃P

kremniy bilan — silikidlar:

4Cs + Si → Cs₄Si

uglerod bilan karbidlar, litiy va natriy hosil qiladi:

2Li + 2C → Li₂C₂

kaliy, rubidiy va seziy karbid hosil qilmaydi; ular grafit bilan inklyuziya birikmalarini hosil qilishi mumkin.

Faqat litiy azot bilan osonlikcha reaksiyaga kirishadi, reaksiya xona haroratida litiy nitrid hosil bo’lishi bilan davom etadi:

6Li + N₂ → 2Li₃N

Suv bilan o’zaro ta’sirlashishi

Barcha gidroksidi metallar suv bilan reaksiyaga kirishadi, litiy ohista, suv yuzasida qoladi, natriy tez-tez yonadi va kaliy, rubidiy va seziy portlab ta’sir qiladi:

2M + 2H₂O → 2MOH + H₂

Ammiak bilan o’zaro ta’sir
Ishqoriy metallar ammiak bilan reaksiyaga kirishib natriy amid hosil qiladi:

2Li + 2NH₃ → 2LiNH₂ + H₂

Organik moddalar bilan o’zaro ta’sir
Ishqoriy metallar alkogol va fenollar bilan reaksiyaga kirishadi:

2Na + 2C₂H₅OH → 2C₂H₅ONa + H₂

2K + 2C₆H₅OH → 2C₆H₅OK + H₂

Ishqoriy metallar olinishi

Eritilgan galogenidlarning elektrolizi.
Ishqoriy metallarni olish uchun asosan ularning galogenidlari eritmalarini elektrolizi qilinadi(o’pincha tabiiy minerallarni ishlatiladi).

2LiCl → 2Li + Cl₂

Litiyni oksididan vakuumda 300 ° C da olish usuli ham ma’lum:

2Li₂O + Si + 2CaO → 4Li + Ca₂SiO₄

Gidroksid eritmalarining elektrolizi.
Ba’zan ishqoriy metallarni olish uchun ularning gidroksidi eritmalarini elektroliz qilish amalga oshiriladi :

4NaOH → 4Na + 2H₂O + H₂

Kaliy, rubidiy va seziylarni ularning tuzlarini eritmalarini elektroliz bilan olinishi mumkin, ammo amalda ular yuqori kimyoviy faolligi tufayli bu tarzda olinmaydi.

Ishqoriy metallarning biologik ahamiyati

Ishqoriy metallar biokimyoviy va agrokimyoviy jarayonlarda muhim rol o’ynaydi. Tabiatda bu metallar erkin shaklda topilmaydi, ular turli xil birikmalarning bir qismidir. Eng muhimi, natriyning xlorli NaCl birikmasidir, bu tosh tuzi konlarini hosil qiladi (Donbass, Solikamsk, Sol-Iletsk va boshqalar). Odatda konlarning yuqori qatlamlarida kaliy tuzlari mavjud. Biroq ular dengiz suvida, natriy tuzlariga qaraganda ancha kam miqdorda bo’ladi. Kaliy tuzlarining dunyodagi eng katta zaxiralari Solikamsk viloyatidagi Uralda joylashgan(NаС1 ∙ КСl ∙МgСl ∙6Н₂О shaklida).

Inson tanasida natriy me’da shirasining hosil bo’lishida ishtirok etadi, ko’plab metabolik mahsulotlarning buyraklar orqali chiqarilishini tartibga soladi, buyrak usti bezlari va oshqozon osti bezining bir qator fermentlarini faollashtiradi, shuningdek qon plazmasining 30% dan ortiq ishqoriy zaxirasini ta’minlaydi. Bundan tashqari, natriy ionlari tanadagi suvni ushlab turadigan to’qimalarning shishishiga yordam beradi. Tabiiy natriyning oziq-ovqat tarkibidagi tarkibi nisbatan past — 15-80 mg%; u kuniga 0,8 g dan ko’p bo’lmagan iste’mol qilinadi. Ammo odatda kattalar natriyni ko’proq iste’mol qiladi — kuniga 4-6 g. Natriyning asosiy miqdori — taxminan 80% — organizm osh tuzini qo’shilgwn ovqatni so’rib olishda oladi

Ishqoriy metallar kub krislall panjaraga ega. Yangi kesilgan metallar ko’rinishi odatdagi metallarga o’xshaydi. Metallik yaltiroqlikka ega.Barcha ishqoriy metallar kerosin ostida yoki inert gaz muhitida saqlanadi. Ishqoriy metallar engil metallar hisoblanib, pichoq bilan oson kesiladi. Ularni ichida qattig’i kaliy u yuqori issiq va elektr o’tkazuvcanlikka ega.

 Ishqoriy metallar oson +1 zaryadli ionlar hosil qiladi.Litiy kislorod ta’sirida oksid hosil qiladi. Qolgan ishqoriy metallar bo’lsa peroksidlar hosil qiladi.

 4Li+O₂= 2Li₂O                      2Na+O₂=Na₂O₂          2K+O₂=K₂O₂

K+O₂=  KO₂                          Rb+O₂ =RbO₂           Cs+O₂  =CsO₂

Peroksidlardan oksidlar olish mumkin.

Na₂O₂+2Na= 2Na₂O                          K₂O₂+2K=   2K₂O

Peroksidlarni suv bilan ta’siridan bodorod peroksidi yoki kislorod hosil bo’ladi.

Na₂O₂ + 2H₂O  =  2NaOH +H₂O₂        2KO₂+2H₂O=2KOH+H₂O₂+O₂

Ishqoriy metallar galogenlar bilan  shiddadli va issiqlik chiqishi bilan ta’sirlashadi:

                  2Me+ F₂=  MeF₂

Juda oson ishqoriy matallarning sulfidlari hosil bo’ladi:

                     2Me+S = Me₂S

Me₂S  larni oltingugurt bilan qo’shib suyuqlantirilsa persulfidlar hosil bo’ladi.

            Na₂S,Na₂S₂,Na₂S₄ ,Na₂S_n

Ishqoriy metallar vodorod bilan oson ta’sirlashadi. Bunda metall gidridlari hosil bo’ladi.Ularning bog’lanishi ion tabiatli.

 Odatdagi sharoitda faqat litiy nitrid hosil qiladi.

              6Li+N₂= 2Li₃N

 Boshqa metallarning nitridlari boshqacha usullar bilan olinadi.

Suyuq ammiak bilan  ishqoriy metallarning  reaksiyasida amidlar,imidlar va nitridlar hosil bo’ladi.

                2Na+2NH₃=2Na₂NH+2H₂          Na+2NH₃=2NaNH₂+H₂

                                 2Na+2NH₃=2Na₃N+3H₂      

Natriy birikmalari organizmda asosan hujayra atrofidagi syuqliklarda mavjud(qonda,limfa va ovqat hazm qilish shiralarida).NaCl hisobiga organizmdagi qon bosimi boshqarilib turadi.

NaOH 320^o C da syuqlanadigan oq ,suv tortadigan kristall modda.NaOH va KOH  elektroliz usulida olinadi.

Kaliy ioni organizmda hujayra ichidagi ion hisoblanadi.U kopgina boikimyoviy va fiziologik jarayonlarda, masalan nerv impulclarining harakatida ishtirok etadi.Kaliy ioninng qonda  mo’tadil miqdorda bo’lishi yurakni normal ishlashi uchun kerak.1 cutkada K 2-3 g kerak bo’ladi.

Tseziy va rubidiy fotoelementlar tayyorlashda ishlatiladi.Nur ta’sirida Rb va Cs ning valent elektronlarini oson ajralishi yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantitish imkoniyatini beradi. 

Bular I guruh elementlari davriy tizim: litiy (Li), natriy (Na), kaliy (K), rubidiy (Rb), seziy (Cs), fransiy (Fr); juda yumshoq, plastmassa, eruvchan va engil, odatda kumushrang oq; kimyoviy jihatdan juda faol; suv bilan zo'ravonlik bilan reaksiyaga kirishib, hosil bo'ladi gidroksidi (ism qaerdan kelib chiqqan).

 Barcha gidroksidi metallar nihoyatda faol, barcha kimyoviy reaktsiyalarda ular kamaytiruvchi xususiyatlarni namoyon qiladi, musbat zaryadlangan kationga aylanib, yagona valentlik elektronidan voz kechadi va yagona oksidlanish holatini +1 ko'rsatadi.

Rejenerativ quvvat - - Li - Na - K - Rb - Cs tartibda ko'payadi.

Barcha gidroksidi metal birikmalari ionlidir.

Deyarli barcha tuzlar suvda eriydi.

Kam erish nuqtalari,

Kam zichlik qiymatlari,

Yumshoq, pichoq bilan kesilgan

Faolligi tufayli gidroksidi metallar havo va namlikning kirib kelishini oldini olish uchun kerosin qatlami ostida saqlanadi. Lityum juda yengil va kerosin tarkibida yuzaga suzadi, shuning uchun u neft jeli qatlami ostida saqlanadi.