Ishonchlilik nazariyasi va

1.3 Ishonchlilikni iqtisodiy jihati
Ishonchlilikning erishilgan darajasini baholash va uni oshirish zarurligi iqtisodiyot
nuqtayi nazaridan hal qilinishi kerak, chunki iqtisodiyot ishonchlilik masalalarini
yechishda asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi.
Ishonchlilikning talab etilgan darajasiga erishish uchun har xil variantlarni
taqqoslayotganda transport vositalarini ishlab chiqarish va uning ekspluatatsiyasi
sarf-xarajatlarini hamda ulardan foydalanishda olinadigan samaradorlikni hisobga
olgan holda eng ko‘p majmuiy iqtisodiy samara olish shartining bajarilishini
ta’minlash kerak.
Transport vositalari ekspluatatsiyasi jarayonida kompleks iqtisodiy samaraning
vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi quyidagi omillarga bog‘liq:
1. Yangi transport vositasiga ketgan sarf-xarajatlar (loyihalash, ishlab chiqarish,
sinash, sozlash, tashish va h.k.), ya’ni uning narxi – Q
TV
; ekspluatatsiya sarf
xarajatlari (texnik xizmat ko‘rsatish, joriy ta’mirlash va boshqalar) – Q
E
(L).
2. Transport vositasidan foydalanish boshlanishidan daromat olib keladi Q
D
(L).

---

5
)
(
C
L)
(
K
t
L
Q
T
D
a
b
×
×
×
=
;
(1.1)
Bu yerda:
b
– masofadan foydalanish koeffitsienti; C
K
– yo‘lkira haqi, so‘m/km; L
– transport vositasining foydalanishdan boshlab bosib o‘tgan masofasi;
)
(t
T
a
– texnik
tayyorgarlik koeffitsientining transport vositasining yoshi bo‘yicha o‘zgarishi.
Ekspluatatsion sarf-xarajatlar quyidagicha aniqlanadi:
( )
( )
( )
( )
( )
( )
L
Q
L
Q
L
Q
L
Q
L
Q
L
Q
H
Q
М
Yo
Sh
JТ
ТХ
М
H
E
.
.
.
+
+
+
+
=
-
;
(1.2)
Bu yerda:
( )
L
Q
М
H .
 – haydovchining maoshi, so‘m;
( )
L
Q
JТ
ТХ
-
 – texnik xizmat ko‘rsatish (TXK) va joriy ta’mirlash (JT) ishlariga
ketadigan sarflar, so‘m;
( )
L
Q
Sh
 – shinalar uchun ketadigan sarflar, so‘m;
( )
L
Q
М
Yo.
  –
yonilg‘i-moy materiallariga ketadigan sarflar, so‘m;
( )
L
Q
H
Q.
 – korxonaning
qo‘shimcha xarajati, so‘m.
Transport vositasining iqtisodiy samaradorligi quyidagicha aniqlanadi:
))
(
(
)
(
)
(
L
Q
Q
L
Q
L
Q
E
ТV
D
+
-
=
(1.3)
Samaradorlik balansida Q
TV
 va Q
E
(L) hamma vaqt manfiy miqdor.
Vaqt o‘tishi bilan Q
E
(L) o‘sa boshlaydi, chunki eskiradi va u yo‘qotgan ish
qobiliyatini tiklash uchun sarf-xarajatlar ko‘payadi (1.1-rasm).
Ikkinchi tomondan, vaqt o‘tishi bilan Q
D
(L)ning o‘sish sur’ati pasayadi, chunki
transport vositasining texnik xizmat ko‘rsatish va joriy ta’mirlashlarda turib qolish
vaqti hamda ehtiyot qismlarga bo‘lgan talab oshib borishi sababli uning unumdorligi
pasayib boradi. Shuning uchun ham transport vositasining majmuiy samaradorlik egri
chizig‘i eng yuqori nuqtaga ega va ikki marta abssissa o‘qini kesib o‘tadi. Birinchi
marotaba abstissa o‘qini kesishida olingan daromad transport vositasining narxi va
ekspluatatsion sarf-xarajatlari yig‘indisiga teng bo‘ladi (1.4), ya’ni ushbu davrlik
transport vositasi tannarxining qoplanish muddati L
=
L
TQ
 bo‘ladi.
)
(
)
(
L
Q
Q
L
Q
E
ТV
D
+
=
(1.4)
L
TQ
 – tannarxining qoplanish muddati, ming km, ya’ni transport vositasini ishlab
chiqarishga ketgan sarf-xarajatlar qoplangan bo‘ladi va L
=
L
TQ
 dan boshlab transport
vositasi foyda keltirishni boshlaydi, to
MAX
L
gacha. Lekin
MAX
L
dan boshlab olinadigan
foyda pasayib boradi, to L
=
L
Ch
 gacha bo‘lgan chegaraviy masofa (vaqt)gacha, ya’ni
transport vositasining majmuiy samaradorlik egri chizig‘i ikkinchi marotaba absissa
o‘qi bilan kesishadi (L
Ch
–transport vositasi ishlashining chegaraviy muddati).
Bunda yana
)
(
)
(
L
Q
L
Q
Q
D
E
ТV
=
+
 holatiga ega bo‘lamiz.
L>L
Ch
 bo‘lsa,
ekspluatatsiya xarajatlari olinadigan iqtisodiy samaradan katta. Transport vositasining
iqtisodiy maqbul ekspluatatsion muddati L
MAX

E

Ch
 oralig‘ida yotadi.
Iqtisodiy samaradorlikning vaqt bo‘yicha funksiyasi Q(L) transport vositasining
maqsadga muvofiq foydalanish vazifasini belgilovchi asosiy xarakteristikadir.
Demak, transport vositalarining ishlab chiqarish variantlarini va boshqa modellar
bilan ishonchlilik nuqtayi nazaridan tanlayotganda uning ishlab-chiqarish va
ekspluatatsiya xarajatlarini olinadigan iqtisodiy majmuiy samaradorlik bilan
taqqoslash kerak. Transport vositasi ishonchliligini baholayotganda iqtisodiy
ko‘rsatkich asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi.

---

6