Ишнинг умумий тавсифи

ИШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Муаммонинг долзарблиги. Оилавий муносабатларнинг беқарорлашиши, ажралишлар сонининг кўпайиши, тўлиқ бўлмаган оилалар, тирик ота-онаси бўлган этимлар сонининг кўпайиши, авлодлар ўртасидаги ҳиссий алоқаларнинг заифлашиши, оилада содир этилган жиноятларнинг катта фоизи долзарбдир. Ижтимоий психологиядаги никоҳ низолари муаммоси.
Ушбу муаммонинг халқаро жиҳати ЮНЕСКО томонидан 1994 йилни “Мустаҳкам оила йили” деб эълон қилишга ундади. Психологик иқлим
Никоҳ муносабатларини ифодалаш шаклларидан бири бу никоҳ низосидир.Бу борадаги мавжуд тадқиқотлар никоҳ низоларининг этнопсихологияси, этибологияси, ифодаланиш шакллари, ечилиши ва бошқа психологик хусусиятларини ўта етарли даражада очиб бермаяпти, чунки бу тадқиқотлар асосан эр-хотинлар ўртасидаги низолар бўйича олиб борилган. Ўзбекистон ҳуқуқшунослари материаллари
/П1ХИсроилов, 197£/, файласуфлар Д.-Тоштемиров, 1980/, оʻқитувчилар /А.К.Минавваров, 1984; О. Мусурманова, 1993/. Никоҳдаги конфликтнинг хусусиятларини ўрганган психологларнинг индивидуал тадқиқотлари натижалари шундан далолат берадики, конфликт никоҳдан қониқиш даражасининг етакчи кўрсаткичларидан бири ҳисобланади /Н.А.Соғинов, 1990/, ўз жонига қасд қилишнинг кенг тарқалган сабабларидан бири /Э.Ш. Усмонов, 1993 йил; Б.Умаров, 1993/.Бу муаммонинг долзарблиги Г.Б.Шауме.ровнинг тезислари маълумотлари /1990/ далолат беради, бу ерда жамиятдаги қотилликларнинг деярли учдан бир қисми /29,1%/ оилада содир этилган қотилликлар эканлиги қайд этилган
Тадқиқотнинг мақсади оʻзбек cэиаэдаги никоҳ зиддиятларининг ижтимоий ва этнопсихологик хусусиятларини оʻрганиш эди.
Мақсадга мувофиқ қуйидаги вазифалар ҳал қилинди: И. Никоҳдаги низолар таснифини ишлаб чиқиш.
2. Ўзбек оиласида никоҳ низоларининг омилларини аниқлаш.
3. Ўзбек лососидаги эр-хотинлар ўртасидаги зиддиятларнинг этнопсихологик хусусиятларини аниқлаш.
4. Эр-хотинлар ўртасидаги низоларнинг ҳудудий /қишлоқ ва шаҳар/ хусусиятларини аниқлаш.
5. Ўзбек оиласида никоҳдаги низоларнинг олдини олиш ва конструктив ҳал этиш бўйича психологик-педагогик тавсиялар ишлаб чиқиш.
Тадқиқот объекти саккиз ёшдан ўн ёшгача бўлган 34 оилада 80 / қишлоқда - 40 ва шаҳарда - 40 / ўзбек оилалари эди. Экспериментал гуруҳга 40 та зиддиятли оилалар, назорат гуруҳига 40 та фаровон оилалар кирди. Шаҳар ва қишлоқ вакиллари ҳар бир гуруҳдан йигирмата турмуш қурган жуфтликдан иборат эди.
Тадқиқотлар Тошкент, Қарши, шунингдек, Тошкент ва Қашқадарё вилоятларида олиб борилди. .
Тадқиқот предмети сифатида ўзбек оиласидаги никоҳ низоларининг этнопсихологик хусусиятлари ташкил этилди.
Тадқиқот гипотезаси.
Ўзбек оиласидаги никоҳ зиддиятлари қуйидаги этно-психологик хусусиятлар билан боғлиқ:
- низонинг эр-хотиннинг қариндошларига нисбатан аниқроқ нурланиши; • • •:>?=;..А /ъ В".
• - ифода шакллари, бу эрда.кўпинча.эр томонидан жисмоний таъсир чораларини қўллаш; . .ъъ
- қарорнинг табиати ва оқибатлари, бу эрда кўпинча жабрланувчи "аёл
.. -никоҳ зиддиятининг сезиларли даражада боғлиқлиги. никоҳдан олдинги омиллар. "айниқса" никоҳдан олдинги танишув давридан.
Ўзбек оиласидаги никоҳ низоларининг етакчи омилларидан бири бу ёшларнинг ота-оналарнинг фикри ва баҳоларига кўпроқ эътибор беришлари, қарорларнинг мустақиллиги, мулоҳазалар ва сабабларни изоҳлаш учун етарлича масъулиятнинг йўқлиги) ... ■• • зиддиятли вазиятлар, Бундан ташқари, ёш турмуш ўртоқлар конфликтли вазиятни ҳал қилиш шаклларини танлашда масъулиятнинг этарли эмаслиги;
Тажриба, кузатиш, суҳбат, контентни таҳлил қилиш, тестлар, тадқиқот усуллари ДПО /Ижтимоий-психологик сўровнома/ ЛЕА/ Тушуниш, эмоционаллик, авторитет/, “Эр-хотин муносабатларини ўлчаш”, “Оиладаги мулоқот”, “Тақсимот”. оиладаги роллар".
СПО версиясини янгилашда "Оиладаги мулоқот", РПC / "Оиладаги ролларни тақсимлаш" /, "Эр-хотин муносабатларини ўлчаш" ўрганиш усуллари қўлланилди.Маълумотларни қайта ишлаш учун математик статистика усули қўлланилди.
Қайта ишлашнинг илмий_янгилиги. Ижтимоий ва этнопсихологияда илк бор ўзбек оиласида никоҳ низосининг психологияси илмий тадқиқотга тортилди.Ўзбек оиласида никоҳ низоларининг этиологияси ва ифодаланиш шаклларини тавсифловчи бир қатор этнопсихологик хусусиятлар очиб берилди.
Муаллиф ижтимоий психологияда биринчи марта никоҳ низосининг таснифини ишлаб чиқди.
Амалий аҳамияти.Тадқиқот натижаларидан олий ўқув юртларида курсни ўқишда фойдаланиш мумкин
. "Оилавий ҳаёт психологияси"; Гучи-Тбляк оиласида оилавий низоларнинг салбий оқибатларини олдини олишда мактаб психологлари ва ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлашда педагоглар; оилавий хизматлар, ишонч телефонлари, оилавий муносабатларни такомиллаштириш ва ўз жонига қасд қилиш ҳолатларининг олдини олишда, шунингдек, ажрашиш тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишда халқ судлари ходимлари. .
Ҳимоя учун қуйидаги қоидалар илгари сурилади:
1. Никоҳ ихтилофлари /қишлоқ ва шаҳар/ умумий ва ўзига хос хусусиятларга эга.
. 2. Ўзбек оиласидаги никоҳ зиддиятлари қуйидаги психологик хусусиятлар билан тавсифланади: ••
- ота-оналарнинг ёшлар ҳаётига аралашуви никоҳда низолар пайдо бўлишининг асосий омилларидан биридир;
- кўп ҳолларда низоларнинг ҳақиқий сабаблари ҳар доим ҳам турмуш ўртоқлар томонидан тўғри тан олинмайди. Баъзи ҳолларда улар атайлаб яширишади./жинсий ҳаёт ва жинсий ҳаёт психофизиологияси масаласи ва бошқалар/;
- кўпинча никоҳ низоси шахснинг қадр-қимматини ҳақорат қилиш ва турмуш ўртоғига нисбатан жисмоний таъсир чораларини қўллашда ифодаланади /асосан эркаклар аёлларга нисбатан /;
- ўзбек оиласида эр-хотин низоларнинг юзага келиши, ифодаланиши, олдини олиш, шунингдек, йўналишида аёл муҳим рол ўйнайди. ••
3. Никоҳ конфликтларининг таснифи.
4. Никоҳдан олдинги танишишнинг минимал тажрибаси никоҳдаги низоларнинг пайдо бўлишининг омилларидан биридир.
Ишни тасдиқлаш. Диссертация Низомий номидаги ТГС Умумий психология кафедраси мажлисида муҳокама қилинди.
Ишнинг тузилиши ва ҳажми.Иш кириш, уч боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар роʻйхатидан иборат.
12 та жадвал ва 9 та расмни ўз ичига олган машинкада ёзилган варақлар.
ИШНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Киришда мавзунинг долзарблиги асосланади, тадқиқотнинг мақсади, вазифалари, объекти ва гипотезаси шакллантирилади, тадқиқот усуллари, ишнинг илмий янгилиги, шунингдек ҳимояга тақдим этилган қоидалар кўрсатилган.
Биринчи бобда оилавий низолар муаммоси бўйича замонавий адабиётларнинг умумий кўриниши келтирилган.
Оила муаммолари, хусусан, никоҳ муносабатларининг ижтимоий-психологик жиҳатлари, жумладан, низолар Абу Али ибн Сино каби Шарқ мутафаккирлари ижодида ўрин олади.“Ирпвтсий, пезтор ва ■ ёзувчилар: < / А.Навоий, Чўлпон, Фитрат,: Д.Қодирий;Х,Олимжон,Ойбек,А.Қаххор бошқаларга/.Бу масалалар замонавий шоир ва ёзувчилар ижодида катта ўрин тутади.
П.Қодиров, У.Ҳошимов, Э.Воҳидов, С.Аҳмад, А.Орипов ва бошқалар/ Ўзбекистон, Махсус, тадқиқот предмети муаммодир. .. никоҳ низоси христианлар оʻртасида боʻлган /Н!.А.Исроилов, 1975/, файласуфлар /У.Тоштейиров, И960/, социологлар /В.В.Бойхо, 1980; А.Ю.Тавит, 1982; Э. Тиит, 1979/. Никоҳ зиддиятлари муаммосининг психологик жиҳатларини ўрганиш Д.Э.Алешина ишига бағишланган, 1985; А.Н.Волкозой, 1979; А.Гурко, 1983; С.И.Голад, 1984; Н.Н.0бозова, 1979; Л.А.Петровской, 1977 йил; В.А. & Сенко, 1983 ва бошқалар Ушбу тадқиқотлар натижалари турмуш ўртоқлар ўртасидаги низоларнинг бир қатор омилларини, сабабларини, шунингдек, айрим оқибатларини аниқлашга имкон берди.
С.И.Голоднинг фикрича /1984 йил эр ва хотин ўртасидаги муносабатлар кўп жиҳатдан эр-хотинларнинг ўзаро, ижтимоий, маънавий ва биологик қониқишларига боғлиқ. Шу билан бирга, уларнинг этакчиси - турмуш ўртоқларнинг ҳаётий қадриятлари жамияти. Эр-хотинлар ўртасидаги низоларнинг айрим турлари Р.Говд /1987/, В.А.Сйсенко /КдЗ/ томонидан тасвирланган. Бир қатор муаллифларнинг фикрига кўра, никоҳ низосининг асосий сабаблари сифатида / 3.А. Янков, 1979; В.Голофаст, 1965; Р.Қамбарова, 1963; Н.Н.Обозов, 1979; Ю.А.Ёқубов, 1981 йил; А.0.Керберг, 1983;
Улл Ярова, 1984 ва бошқалар / рол ноадекватлиги ролини ўйнайди, яъни В. ролни кутиш ва даъволарнинг изчиллиги.Натижанинг назарий қиймати ва амалий аҳамияти қадр-қимматини камайтирмасдан? Юқоридаги муаллифларнинг тадқиқотлари шуни таъкидлаш керакки, ушбу мураккаб ва кўп омилли муаммо ҳақида маълумот этишмаслиги, никоҳ низосининг психологияси нима ҳақида эди.
Муаллифнинг у ёки бу тарзда никоҳ низоси психологияси масалалари билан шуғулланганлиги маълум. Ана шундай дастлабки ишлардан бири Н.А.Согиновнинг тадқиқотидир /1990 йил, у оʻзбек оиласида никоҳдан қониқишнинг ижтимоий-психологик хусусиятларини оʻрганган. Н.А.Согинов тадқиқоти натижаларига кўра, ўзбек оиласида эр-хотиннинг ажрашиши конфликтлари бузғунчи, фаровон оилада эса конструктив характерга эга.
Бундан ташқари, муаллиф ўзбек оиласидаги никоҳ низосининг яна бир қанча этнопсихологик хусусиятларини очиб берди. Н.А.Согинов ишининг натижалари қимматли ва аҳамиятли боʻлишига қарамай, шуни таʼкидлаш керакки, бу масала муаллиф учун алоҳида тадқиқот мавзуси боʻлмаган.
Г.Б.Шаумаров асарларида оʻзбек оиласининг бу каби этнопсихологик хусусиятлари эркакнинг анча юқори боʻлган мақоми, оʻзбек семасининг асосий қисмида эркакнинг етакчи оʻрни, келин оʻртасидаги мулоқотнинг оʻзига хос хусусиятлари каби қайд этилган. этиологияга бевосита ёки билвосита таъсир кўрсатадиган қайнона, ўзбек оиласида қатъийроқ иэрархия ва бошқалар.
Никоҳ зиддиятлари психологиясининг айрим жиҳатлари, хусусан, унинг ўз жонига қасд қилиш /ўз жонига қасд қилиш/даги ўрни Э.Ш.Усмонов /1993/, Б.М.Умаров /1993/ асарларида баён этилган.
Никоҳ низосининг этнопсихологик хусусиятларини аниқлашга биринчи уриниш. асосида рус ва ўзбек оилаларини солиштириш Г.Б.Шаумаров томонидан амалга оширилган /1990й.
Шу билан бирга, ўзбек оиласидаги никоҳ зиддиятларининг ижтимоий ва этно-психологик хусусиятлари ниҳоятда етарлича ўрганилмаганлигини таъкидлаш лозим.
Иккинчи бобда ўзбек оиласидаги никоҳ низосининг ижтимоий-психологик омиллари, хусусан, турмуш ўртоқларнинг ўз-ўзини баҳолаш ва баҳолашда “Тушуниш”, “Эмосионал жозиба” ва “Авторитет” каби омиллар бўйича натижалари кўриб чиқилади. турмуш ўртоқлар тақдим этилади.Бундан ташқари, ушбу бобда САБАБЛАР таҳлил қилинади, шунингдек, ўзбек оиласидаги никоҳ низосининг ҳудудий / шаҳар ва қишлоқ / хусусиятлари.
“Тушуниш” омили боʻйича биз олган маʼлумотларга коʻра, фаровон ва зиддиятли оилаларнинг турмуш оʻртоқлари коʻрсаткичлари оʻртасида сезиларли тафовутлар бор.Ушбу омил боʻйича энг паст коʻрсаткичлар ихтилофли қишлоқ оилаларидаги хотинларда кузатилмоқда, бу бизнингча, пастлиги туфайли
зиддиятли қишлоқ оилаларидаги эркакларнинг маданий савияси.Бундан ташқари, тушуниш даражасининг пастлиги қишлоқ оиласида эркакнинг аёлга авторитар ёндашуви билан қўшилиб кетади.Бу можароли қишлоқ оиласидаги турмуш муносабатларининг табиатини янада кескинлаштиради. Бу қишлоқ оилаларига нисбатан шаҳарларда кўпроқ эканлиги аниқланди.Бу шаҳар ва қишлоқдаги турмуш ўртоқларнинг ижтимоий-маданий даражасидаги фарқ билан боғлиқ.
Шуни таъкидлаш керакки, бир хил гуруҳлардаги бошқа омилларга нисбатан эр ва хотинлар ўртасидаги ўзаро тушуниш кўрсаткичлари ўртасида сезиларли фарқлар йўқ / 2-жадвал /.
. Сўралган гуруҳларда ўзаро тушуниш, ҳиссий жалб қилиш ва ўзаро ҳурмат даражалари.
Эслатма:
И) - жуфтликдаги П /Тушуниш/ нинг ўртача қиймати;
2) - жуфтликдаги Э / Ҳиссий жалб қилиш / ўртача қиймати;
3) - ўртача қиймат А / Ваколат .турмуш ўртоғига ҳурмат /
билан бирлаштирилган;
4) - турмуш ўртоқлар ўртасидаги фарқ "!!" ;
5) - "Э" нуқтаи назаридан турмуш ўртоқлар ўртасидаги фарқ.
6) - "А" нуқтаи назаридан турмуш ўртоқлар ўртасидаги фарқ.
Никоҳ муносабатларининг фаровонлигини таъминлайдиган ва никоҳдаги низоларга "кўпинча" конструктив йўналиш берадиган этакчи омиллардан бири бу ҳиссий яқинликдир. Каҳ кутилган эди, фаровон оилаларда ушбу омил учун энг юқори кўрсаткичлар қайд этилган. / Жадвал ДЪ2. фото "Э., Энг юқори кўрсаткич фаровон давлат оилаларида кузатилади. / 26,2 /. ишлашдаги максимал фарқлар •
омилининг мазмуни "Эп эркаклар ва аёлларда. Аёлнинг эркакка ҳиссий яқинлигида психологик компонент кўп қисмини ташкил қилади, эркакларда эса, аксинча, физиологик компонент / жинсий истак, жинсий қониқиш ва бошқалар. Фаровон қишлоқ ва зиддиятли қишлоқ эрлари ва хотинларидаги “Э” омилидаги сезиларли фарқлар, бизнинг фикримизча, турмуш қуриш мотивлари билан изоҳланади, Каҳ Г. Б. Эюумаров тадқиқотида / 1990 / ва бизнинг тадқиқотимизда бу учта омил орасида этакчи ўринни ўзаро тушуниш, шунингдек, турмуш ўртоқларнинг ҳиссий яқинлигидир.
“Авторитет” /ўзаро тушуниш/ каби омил олдинги омилларнинг натижаси ва кўрсаткичидир. Бизнинг маълумотларга кўра, энг кўп Л
фаровон шаҳар оиласида юқори даража қайд этилади.Энг кўп 1.1
низо қишлоқ оилаларида паст даража кузатилмоқда. Бу Н.А.Согиновнинг натижаларига мос келади /1990й., бу ерда муаллиф 7.
ажрашаётган қишлоқ оилалари орасида никоҳдан қониқишнинг энг паст даражаси
Бу масала алоҳида ўрганишни талаб қилади, чунки паст даражада: ҳиссий алоқалар, ўзаро ҳурмат ва никоҳдан қониқишнинг паст даражаси, қишлоқ оилалари ■ >
ажралишлар даражаси пастлиги билан ажралиб туради. Бизнинг фикримизча, оқибатларидан бири
Бу оиладаги низолар асосида ўз жонига қасд қилишнинг катта фоизи билан боғлиқ *, / ўртоқ.Буни Э.Ш.Усмонов маълумотлари ҳам тасдиқлайди /1993/,
“Эр-хотинлар ўртасидаги низолар сабаблари”ни ўрганиш ўзбек оиласига хос бўлган бир қатор хусусиятларни аниқлаш имконини берди: Эрнинг ўзини ўзи қадрлаши ва хотинларнинг эркакларнинг тушуниш ва эътиборга олиш қобилиятига баҳоси ўртасидаги.
Хотиннинг руҳий ҳолати ва кайфияти сезиларли.Тафовутлар /1.6/.Эрларнинг оʻзини оʻзи қадрлаши билан хотинларнинг эркакларнинг турмуш оʻртоқларга “гʻамхоʻрлик ва эʼтибор коʻрсатиш” қобилиятига баҳоси оʻртасида бир хил фарқлар кузатилади /1.5/. Оиладаги зиддиятли вазиятларнинг олдини олиш қобилияти бўйича эрларнинг этарлича юқори ўзини ўзи қадрлаши /4,0/ хотинлар томонидан уларнинг паст баҳоси /2,7/ билан уйғунлашади, бу ҳам никоҳда низолар пайдо бўлишининг омилларидан бири бўлиб хизмат қилади.
Шуниси эътиборга лойиқки, эрлар жинсий шерик ролини бажаришда ўзларини деярли мукаммал деб баҳолайдилар /4,7/, хотинлар эса бу ролни бажаргани учун х * н дан қониқарлироқдан бир оз кўпроқ баҳо оладилар!) эрига ғамхўрлик ва меҳр кўрсатиш қобилияти бўлган бундай муҳим психотерапевтик функцияни бажариш, аёлларнинг ўзини ўзи қадрлаши ва эрларнинг баҳоси ўртасида сезиларли фарқлар мавжуд / 1,1 /, Худди шундай фарқлар саҳна ва қобилияти никоҳ ҳамкорлар ўз-ўзини ҳурмат ўртасида кузатилган
эрнинг қариндошлари билан яхши муносабатда бўлишини таъминлаш.Умуман олганда, эркаклар ўз хотинларини оилавий вазифаларни бажаришда эрининг хотинларидан юқори баҳолайдилар, .
Шаҳар ва қишлоқ оилаларидаги никоҳ низоларининг сабабларини таҳлил қилиш жинси ва ҳудудига қараб белгиланадиган бир қатор хусусиятларни аниқлаш имконини берди.Тадқиқотлар натижаларига кўра, эр-хотинлар ўртасидаги низолар сабаблари орасида. “Оилада рол тақсимоти”нинг энг катта фоизи шаҳар оилаларига тўғри келади, қишлоқ оилаларидаги эрлар учун эса “ота-оналарнинг ёшлар ҳаётига аралашуви” энг катта кўрсаткичдир.
Худди шу нарса шаҳар оилаларидаги хотинларда ҳам кузатилади, бу эрда низоларнинг деярли учдан бир қисми "оилада ролларни тақсимлаш" билан боғлиқ. .
Шундай қилиб, шаҳар оиласида ДАРХИ ҳар учинчи низо “оилавий ролларни тақсимлаш ва бажариш” асосида юзага келади, қишлоқ оилаларида эса никоҳдаги низоларнинг асосий сабаби ота-оналарнинг аралашуви ҳисобланади.: Бу, бизнинг фикримизча, сабабдир. шаҳар оиласининг кўпроқ ядроланишига, "никоҳ" мотивларининг хусусиятлари, хусусан, бундай мотивларнинг катта фоизи ... севги ва муҳаббат нима.
В. селегаҳ- иэ се ^ ^ .<^ вди .. никоҳга кириш мотивлари, қариндошлар ва ота-оналарнинг умидларига «жавоб бериш» * каби мотивлар, шунингдек, нисбатан катта «кўп авлодли оилаларнинг фоизи» устунлик қилади. қишлоқда, бу ўзига хос омил бўлиб хизмат қилади: "ота-оналарнинг ёшлар ҳаётига аралашуви".,. .
Шуниси эътиборга лойиқки, жинсий мос келмаслик. Кўприк можаро сабабчиси сифатида қайд этилмаган, бу ўзбек оиласидаги этно-психологик хусусиятларнинг ифодасидир, бу ерда жинсий норозилик, жинсий мос келмаслик билан боғлиқ муаммоларни қонунийлаштириш анъанавий равишда ахлоқий эмас деб ҳисобланади. Бироқ, бу сабаб содир бўлади ва кўпинча бошқа сабаблар билан маскаланади.-
Никоҳдаги низоларнинг этиологиясини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, никоҳдан олдинги танишишнинг минимал тажрибаси, мо-нинг катта йўналиши. Оилавий муносабатларни баҳолашда ота-оналарнинг ҳаётий муносабатлари ҳақида Лодаҳ эр ва хотин ўртасидаги низоларнинг пайдо бўлишида ўзига хос омил бўлиб хизмат қилади.
Буни никоҳдан олдин 3 ойлик тажрибага эга бўлган фаровон қишлоқ оилалари гуруҳидаги тадқиқотимиз натижалари тасдиқлайди.
50 нафар турмуш ўртоғи ўртасида танишув қайд этилган бўлса, зиддиятли қишлоқ оилалари гуруҳида бу кўрсаткич 92,5? Бундай жиддий тафовутлар шаҳардаги фаровон ва зиддиятли оилалар гуруҳида қайд этилган /мос равишда 21,9Й ва 62,5$/.
Учинчи бобда оилавий низоларнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари, таснифи, шунингдек, унинг олдини олиш бўйича психологик-педагогик тавсиялар келтирилган.
Ишда бир қатор асарларни ўрганиш асосида никоҳ низосининг таснифи таклиф қилинган, бунинг учун конфликт типологиясини ишлаб чиқиш имконини берадиган шартли мезонлар қабул қилинган. Таснифлашда ўз асарларида конфликт турларини таклиф қилган барча муаллифларнинг натижалари ҳисобга олинади.Бундан ташқари, биз ўзимизнинг конфликт типологиямизни ишлаб чиқдик. Хусусан, биз таклиф қилган ифода шакллари, зиддият даражалари, . конфликтнинг локализацияси.конфликтнинг тез-тезлиги, конфликт манбалари.Нилавий низолар таснифи биринчи марта ишлаб чиқилганлигини ҳисобга олсак, индивидуал мезонлар шартли бўлиб, янада такомиллаштиришни талаб қилади.
Ўзбек оилаларидаги никоҳ низолари маълумотларини бошқа муаллифлар томонидан олиб борилган тадқиқотлар натижалари билан қиёсий таҳлил қилиш. Бошқа бир этник маданиятда биз украин ва рус оилалари орасида асосий сабаблардан бири спиртли ичимликларни суиистеъмол қилиш эканлигини кўрсатдик. * Ўзбек оиласида ота-онанинг аралашуви билан бир қаторда шаҳар ва қишлоқ оилаларида ҳам “қўполлик ва беадаблик” катта фоизни ташкил этади. Бу Вебекхег оиласидаги никоҳ зиддиятининг ижтимоий-психологик хусусиятларидан биридир.
Оилаларнинг маълум бир доираси турмуш ўртоқлар ўртасидаги зиддиятни ифодалаш / бошқа оила аъзолари, шу жумладан болалар иштирокида турмуш ўртоқлар шаъни қадр-қимматини ҳақорат қилиш, одобсиз сўзларни тез-тез ишлатиш, жисмоний таъсир қилиш шаклларининг паст маданий даражасини тавсифлайди. эрнинг хотинига нисбатан /.
Турмуш ўртоқлар ўртасидаги зиддиятнинг этнопсихологик хусусиятларидан бири бу никоҳдан ташқари бузғунчи муносабатларнинг тез нурланишидир. Оқибатда эр ва хотиннинг қариндошлари низога аралашиб қолади.- Бунинг натижасида эса кўпинча ҳал қилинган никоҳ низоси қариндошларнинг конфликтли муносабатлари таъсирида конструктивликдан бузғунчи бўлиб қолади.
Ўзбек оиласидаги низоларнинг нохуш оқибатларидан бири бу болаларда ғояларнинг етарли даражада шаклланмаганлигидир.
келажакдаги оилавий ҳаёт, ота ва она қиёфаси ҳақида УЛАРНИНГ оиладаги алоқалари ҳақида. Қолаверса, оʻзбек оилаларининг мутлақ коʻпчилиги оʻрта ёки коʻп болали оилаларга мансублиги ҳам буни янада кучайтиради.
Турмуш ўртоқлар ўртасидаги низолар болаларнинг нейро-психологик саломатлигига салбий таъсир қилади.
Маълум миқдордаги низоларга қарамай, ўзбек оилалари никоҳнинг барқарорлиги ва ажралишларнинг нисбатан пастлиги билан ажралиб туради.
Никоҳ барқарорлигини таъминловчи омиллардан бири оилада фарзандлар борлигидир.
Хулоса. Шундай қилиб, тадқиқот ўзбек оиласида никоҳ низосининг юзага келишида бир қанча ижтимоий-психологик омилларни аниқлаш имконини берди. никоҳгача бўлган омилларнинг хусусиятлари шундай.Ўзбек оилаларининг аксариятида дан. зиддиятли гуруҳлар, ҳам қишлоқ ва шаҳар, никоҳдан олдинги танишув тажрибаси 3 ойдан кам эди.
Никоҳдан олдинги, танишув тажрибаси минимал бўлган ёшларнинг оила қуриш қарори ота-оналарнинг маслаҳати ва тавсияларига асосланади. Бу никоҳ муносабатларининг конструктивлиги ёки бузғунчилиги учун жавобгарликни ота-оналарга ўтказишга олиб келади. Натижада, бундай оилаларнинг аксариятида барқарорлик, никоҳ: ёш турмуш ўртоқларнинг ўзига эмас, балки ота-оналарнинг ҳаётий тажрибаси ва донолигига боғлиқ.
Ўзбек оиласидаги никоҳ низосининг ўзига хос хусусиятларидан бири ота-она ва бошқа қариндошларнинг низога янада кўпроқ жалб этилиши бўлиб, бу кўпинча никоҳ муносабатларининг ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Ўзбек оилаларининг маълум бир доираси учун номақбул, аммо характерли хусусият - бу эрнинг хотини билан муносабатларида намоён бўладиган "қўполлик ва хушмуомалалик". Бу ўзбек оиласида эркакнинг аёлга бўлган мақомига боғлиқ.
Никоҳдаги низолар замирида турмуш ўртоқларни тушунмаслик ва билимнинг этишмаслиги ётади. Бир-бирининг психологик хусусиятларини ҳисобга олмаслик.
Никоҳдаги можаронинг психологик омилларидан бири бу оилавий ролларни бажаришда ўзини-ўзи ҳурмат қилишнинг этарли эмаслиги, кўпинча турмуш ўртоқларнинг баҳолашлари билан тасдиқланмайди.
Ўзбек оиласидаги никоҳ низосининг минтақавий хусусиятлари шундан далолат берадики, қишлоқ оиласи ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамроқ бўлиб, алоҳида психологик ёрдамга муҳтож, чунки зиддиятли қишлоқ оилаларида эрларнинг обрў даражаси ажрашган эр-хотинлар даражасига тенг. Шундай қилиб, никоҳдан олдин танишишнинг минимал тажрибаси ва барқарор никоҳда мулоқот маданиятининг паст даражаси, турмуш ўртоқларнинг психотерапевтик функцияларни бажара олмаслиги, шунингдек, ота-оналарнинг ёшлар ҳаётига беозор аралашуви нафақат зиддиятли вазиятларни кучайтиради, балки. кўпинча ўз жонига қасд қилишга уринишларга олиб келади.>• .
Шаҳар гуруҳида улар асосан .. ролларни тақсимлаш масалалари бўйича қарама-қаршилик қиладилар, в. оила, қишлоқ оилаларида эса низоларнинг асосий сабаби ота-оналарнинг аралашувидир. Бироқ, бу минтақавий эмас, балки никоҳдан олдинги омиллар билан боғлиқ. :■ ■ ••ЪЪА-- ф
■ ■■■■ Бизнинг таклиф қилган таснифимиз-икаф: И: турмуш ўртоғининг ҳамкори? [можаро ^
аниқроқъвакилликка ҳисса қўшади; психология" "можаро" ва. • самарали психо-тузатиш дастурларини ишлаб чиқиш.
Юқорида айтилганлар асосида қуйидаги хулосалар чиқариш мумкин: П И. C ^ дўстона конфликтлар қуйидагиларга эга: ҳам умумий: ҳамъетнопсихо-;;
... мантиқий
2. Ўзбек оиласидаги никоҳ низолари қуйидаги ижтимоий-психологик хусусиятлар билан тавсифланади:
- ота-оналарнинг ва ёшларнинг ҳаётига аралашуви никоҳдаги низоларнинг пайдо бўлишида этакчи омиллардан бири ҳисобланади;
- кўп ҳолларда низоларнинг ҳақиқий сабаблари ҳар доим ҳам турмуш ўртоқлар томонидан тўғри тан олинмайди.
- никоҳ низоси кўпинча шахс қадр-қимматини ҳақорат қилиш ва турмуш ўртоғига жисмоний таъсир қилиш чораларини қўллаш шаклида ифодаланади /асосан эркаклар аёлларга /;
- ўзбек оиласида эр-хотин низоларнинг олдини олиш, бартараф этиш ва йўналтиришда аёл етакчи ўрин тутади.
3. Никоҳ конфликтини қуйидаги мезонларга кўра таснифлаш мумкин: сабаби, локализацияси, миқдори, ташқи •чърм.:- Ийр.-аёл |С;:т;:,с-,глосио психогения ўчоғи, йўналиши бўйича. ва шишиш.
Ўзбек оиласида эр-хотинлар ўртасидаги низоларнинг олдини олиш учун қуйидагиларга эътибор қаратиш мақсадга мувофиқдир.
1. Никоҳдан олдинги танишув тажрибасини ошириш тавсия этилади.
2. “Оилавий ҳаёт психологияси” курси дастурида.
Педагогика институтлари ва олий ўқув юртлари талабаларига “Эр-хотин низолари ва уларнинг олдини олиш” мавзулари билан таништиришни ўргатди. Ўргатганда
- • ушбу курсни 1 * 3 4 * 6 талабаларга, шунингдек, «Мактабларда одобнома» курсини ўтказиш
эр-хотин низосининг психологиясига оид саволларни бериш.
3. Мактаб психологлари, ўқитувчилари ва тарбиячилари ота-оналар билан ишлашда никоҳнинг салбий оқибатлари ҳақида суҳбатлар ўтказишни таъминлаши керак. болалар можароси. Боланинг руҳий саломатлиги учун: <а.
4. Телевидение ва радиоэшиттиришда, шунингдек, бошқа оммавий ахборот воситалари орқали жинсий алоқа, мулоқот, шахсият, жинсий ҳаёт, конфликт психологияси бўйича психологик билимларни тарғиб қилиш мақсадга мувофиқдир.^ /ъ/;
ъ 5. Мактабларда, университетларда, никоҳ уйларида ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлашда нафақат ёшларни, балки уларнинг ота-оналарини ҳам ҳаётга тайёрлаш.
6. ЭС&СО вазирлигида ва. Халқ таълими вазирлиги Ўзбекистон Республикасининг барча олий ўқув юртларида “Оила ҳаёти психологияси” бўйича махсус курсни жорий этишни кўриб чиқсин, бу курсда конфликт психологияси деб номланган махсус бўлим бўлсин^ Бу бўлимда конфликт психологияси, жамиятдаги шахсият каби масалалар кўрсатилиши керак. иш кучи - болалар ўртасидаги зиддият, оилавий низолар ва оиладаги низоларнинг бошқа турлари •. : Ушбу бўлимда низоларнинг этиологияси, омиллари, сабаблари, ифодаланиш шакллари, турлари, табиати, оқибатлари ва олдини олиш йўналишлари кўрсатилган.
Нашрлар. Муаллифнинг диссертация мавзуси бўйича қуйидаги асарлари чоп этилган: .. •ъ • - ■
■ И. Никоҳга кирувчиларнинг билим даражаси ва жинсий ҳаёт масалалари//Узлуксиз таълим шароитида республикамиз педагогика олий ўқув юртлари ва олий ўқув юртларида педагог кадрлар тайёрлашни такомиллаштиришнинг психологик жиҳатлари: Маърузалар тўплами. доc л .реп. илмий-амалий Конф.-Тошкент, 1991.-С. 38-.Ж./ҳаммуаллифлик/.
2. Ўзбек оиласидаги никоҳ низоларининг этник хусусиятлари //Узлуксиз таълим шароитида республикамиз педагогика олий ўқув юртлари ва олий ўқув юртлари педагог кадрларини тайёрлашни такомиллаштиришнинг психологик жиҳатлари: Маъруза тезислари респ. илмий-амалий конф.-Тошкент, И99И.-C. 54-57./ин
3. Ўзбек оиласида конфликт психологияси // Ёш олимларнинг зонал илмий-амалий анжумани маърузаси тезислари. - Жиззах, 1991 йил. -С.96-97, /wэб.ланг./.
4. Ўзбек оиласида никоҳ низоларининг этник хусусиятлари // Бозор муносабатларига ўтишда амалий психология муаммолари: Республикалараро маъруза тезислари.
илмий-амалий конференция Тошкент.1991. - Б.58-69. ■
/ҳаммуаллифликда/.
5. Ижтимоий ҳаёт ва оилавий муносабатлар.Ўзбекистон “Билим” жамияти. Брошюра, Тошкент, 1992. – Б.32. /оʻзбек тилида; ланг./.
6. Оила ва оилавий муносабатлар. Умумий жавоб - “Билим*. Ўзбекистон. Брошюра. - Тошкент, 1992 йил. - Б.38. / узб.яэ.да/.
7, Оилавий низоларни ислом таълимотига кўра талқин қилиш. // Ўзбек оиласининг этнопсихологик муаммолари: Доил.респ. тезислари, илмий-амалий.конф.-Тошкент, 1993. - С., 147-149. / ўзбек тилида/.
ТаддидотимиЗнинг мадсади узбек оилаларидаги эр-хотин уртаонда- ги низонянг жтимоий-психологик хусуоиятлерини урганиаднн иооратдир. Илмим таддикотда эр-хотин уртасидаги низонинг юзага келиш сабаблари, юхтимо! й-психологик, минтадавий ва миллий хусусиятлари ёритиб оери— лаж,.."Ёш оила хаётига ота-оналернинг. ноурии аралашуви"."оилавий
роллар тадсимоти","кизидиш, дунёкараш ва максадларнинг мос келмас- лиги" кабилар эр-хотин уртасидаги низоларнинг сабаблари эканлиги такидданади. Шунингдек, эр-хотинлик муносаоатлари психологияси масалаларини оилмасликлари ёки э тиоор дилмаадикпари, танишиш муд- датининг дясдалиги, мулодот маданиятининг етишмаслиги, авлодлар уртасидаги муносабатлардаги тушунмовчиликлар, ёшларнинг оила дуриш- га тайёр эмаслик каоилар низоларнинг келио чидишига саоао булувчи . • । омиллардан бири эканлиги курсатиб утилади.
Шахар ва дишлок оилаларидаги эр-хотин мизоларини урганиш кати— жаларидан малум оулишича■иизонинг минтадавий хусусиятларидан бири шахдрлик эр-хотинлар учун оилавий ролларнинг тадсимоти, дишлод рила- ч лари учун эса ота-оналарчинг ёшар хаётига ноурин аралашуви ётади. Зр- :отин низолари асосида энг мухим касб этгаи сабаоларидан бири психотерапсвтик функциями бажзришга тайёр эмаслигидар.
Зр-хотин низолари асоси.га эр-хотиклар бир-бирларини лсихелогик хусусиятларини яхши билмас^.ик, тушуиишни истамаслик, мулодотда уам- хурлик, мехрибонлик хислатларини ифодалашга урганялмаганлиги, психо­терапевтах ю;1:шия.1и,айнидса аёллар томонидж адамиятанг оилмасжк ёки бу вазифани яхши бажар.ласлик, бажаришга тайёр эмаслик ётади. Еатажелар ваъъсихологик тахдил курсатижча эр-хотин орасидиги нязо- •изр.р асл сабабчисинк зр-хотеннкиг узлари хам етирли акглад олмаиди— -НЪР. Бу хам узбе:: оиласишс.г этасг.с:эсологик хусусяятатсридан биринд . ..к.1л этали.
Тадкикотдя хотг.:-! 1:И"Ў.:гм-:н;э:г ох;лин слъ.дз 31Лчсадяда алии:;— т:!::с.ъ.гл: - Осриладя : Ч;н;ъшд;..

психологияни ўрганиш учун?! Эр-хотин жанжалининг хусусиятлари» —-

миллий ва рcгио.ил хусусиятлари, жанжалнинг носио-психологик сабаблари.эр-хотин ўрганилган.
Фаронифф .Ёш оила ҳаётига аралашиш, оиладаги ролларни тақсимлаш, манфаатлар, қарашлар ва мақсадлардаги тафовут ва шу каби бошқа фактлар сабабларнинг бир қисми сифатида кўрсатилган.
-стер-р лед жуфт- қуарртрлв "
Эр-хотиннинг психологик нуқтаи назаридан муносабатда бўлиш ёки бунга эътибор бермаслик, таниш-билишнинг этишмаслиги, маданий хулқ-атворнинг ёмонлиги.авлодлар ўртасидаги тушунмовчилик ва ёшларнинг оила қуришга тайёр эмаслиги кўрсатилган. жанжалнинг юзага келишига сабаб бўлган фактлар.
Шаҳар ва қишлоқлардаги оилаларда эр-хотинларнинг жанжалларини ўрганиш бунинг сабабини аниқлади. Шаҳар оилалари учун бунинг сабаби эр-хотинлар ўртасидаги рол тақсимоти бўлса, қишлоқ оилалари учун ота-оналарнинг ёш оилалар ишларига аралашуви.
Эр-хотиннинг энг муҳим сабабларидан бири бу уларнинг психотерапевтик функцияларни тартибга солишга тайёр эмаслигидир.
Карриэд-эр-хотин жанжал сабаби шундаки, улар бир-бирининг психологик хусусиятларини билмайдилар, бир-биридан ғазабланмайдилар, ҳар бирига нисбатан меҳрибон ва раҳм-шафқатли бўлмайдилар, айниқса аёлларнинг психотерапевтик функциялари ҳақида ҳеч қандай маълумотга эга эмаслар. асосий фактлар сифатида қаралади.
Натижалар ва психологик жавоблар шуни кўрсатадики, эр-хотиннинг жанжал сабаблари ҳатто эр ва хотин учун ҳам аниқ эмас.
Ил ўзбек оилаларига хос этнопсихологик хусусиятлардан бирини ташкил қилади.
Эр-хотин жанжаллари юзага келишининг олдини олиш мақсадида илмий резонанслар, жанжал ва жанжаллар бизнинг тадқиқотимизда олиб борилган ва берилган.
Ишлаб чиқариш учун топширилди.
Офсет қоғоз.ъ Офсет усулида чоп этилган. Р.л.
1.0. Тйра* 100 нусха. Буюртма 250
. “Ўзгирозем” институтининг хариталаш заводи. Тошкент, Му- ■ кими кўчаси, 178 ■