esa kolonnani zaruriyatga ko’ra kerakli burchakka burishga imkon beradi.
ko
tomizilgan tuz
eritmasiga qarab, avvalga vint
5
ni burab tubusni
yuqoriga
yoki
pastga
tushirish bilan xomaki, keyin esa
mikrovint 4 ni
burab uzil-kesil rostlanadi.
Ishni bajarish tartibi
Kristallanishni o`rgangandan talaba namuna shishasiga (K
2
Cr
2
0
7
) xrоmlik
tuzining eritmasini tоmizib undagi shоxsimоn (dendritnоe) kristall оlamiz va
ammоniy xlоrning (NH
4
Cl) erituvchi bug`langan sari xоsil bo`lgan kristallanishni
kuzatib bоradi:
Kristallanish prоtsessa uch davrga bo`linadi:
Birinchidavrda - eritma tоmchisining chetida mayda kristall dоnachalari
xоsil bo`ladi, chunki sоvish tezligiko`p. Kristallanish markazining sоni xam ko`p,
shuning uchun mayda kristall dоnachalri xоsil bo’ladi.
Ikkinchi davrda - katta dоnachalar eritma markaziga qarab yo`naladi chunki
o`sish tezligi оshibbоradi, kristallanish markazining sоni оshmaydi,
Uchinchi davrda- eritmada suv bug`lanishi tezlashadi, eritma o`ta to`yingan
bo`ladi vauning natijasida eritma o`rtasida betartib jоylashgan kristall dоnachalar
xоsil bo`ladi.
Talabalar kuzatish natijasida xоsil bo`lgan kristallanish prоtsessini uch
davrga bo`lib diametri 60 mmaylanaga yoki 40x40 mmkvadratni tuzlar
eritmasining uchta davrini chizib оlishlari kerak.
Mikrоskоp yordamida kuzatib bоrish uchun uni mоslash lоzim, ya’ni
ko`zguni tashqi nur manbaiga to`g`rilab, uning оkulyarda kuzatuvchi yuza yorug`
bo`lguncha mоslash lоzim.
Namunani shishadagi eritmasina chetini kuzatuvchi yuzaga to`g`rilaymiz.
Mikrоskоpning tubini eritmaga yaqinlashtirib, asta sekin yuqоriga ko`taramiz tо
eritma tоmchisining cheti aniq ko`ringuncha.
1. Probirkadagi eritmadan ozginasini tomizgichga olib, undan bir tomchini
stol
9
ga o’rnatilgan sirlanmagantoza oyna sirtiga tomiziladi.
2. Okulyar orqali tomchiga qarab, mikroskopnikuzatishga rostlanadi.
3. Eritmaning vaqt birligida
kristallanish
jarayonining borishini kuzatib,
ko’rilayotgan manzarani1-jadvalning tegishli grafasiga tushiramiz. Ma’lumki,
tomchi chekka qismining o’zak qismiga qaraganda tezroq sovishi sababli u yerda
«tug’ma» kristallanish markazlari ko’proq hosil bo’ladi, bu markazlardan
kristallanish jarayoni metallardagi singari boshlanib, ikkinchi shunday
markazlardan o’sayotgan kristallar bilan to’qnashgunlarigacha o’sa boradi.
Qachonki, ular bir-biri bilan to’qnashganlarida kristallanish qarshilik yo’q tomonga
qarab boradi. Shu tartibda kristallanish eritma to’la qotguncha davom etib, turli
tomonga yo’nalgan teng o’qli mayda donlardan tashkil topgan yupqa qatlamli
kristallar hosil bo’ladi. Bu zona qalinligi eritma xiliga, to’yinganlik darajasiga,
tomchi o’lchamiga va sovish tezligiga bog’liq. Bu zonadan o’zak tomon
tomchining sovish tezligi pasayishi sababli hosil bo’ladigan «tug’ma» markazlar
kam bo’ladi. Buning oqibatida birinchi zonaga tik ravishda cho’zilgan –
cho‘zinchoq kristallar qatlami hosil bo‘ladi. Shuni qayd etish lozimki, donlar
o‘lchami faqatgina hosil bo’lgan «tug’ma» kristallanish markazlarga bog’liq bo’lib
qolmay, balki metallda erimay qolgan oksidlar, nitridlar, sulfidlar va boshqa
qo’shimchalar miqdoriga ham bog’liq.
Po‘lat quymalarning kristallanish jarayonini kuzatish shuni ko‘rsatadiki,
qolipga quyilgan metall uning sovuq devorlariga tegishida o‘ta sovib, ko‘p
«tug‘ma» kristallanish markazlar hosil bo’lishi sababli, uning sirtida mayda donli,
teng o‘qli kristallar zonasi hosil bo’ladi. Bu davrda metallning kirishishi va metall
qolipning qizib kengayishi oqibatida ular orasida havo bo’shliq hosil bo’ladi.
Natijada metallning sovish tezligi pasayadi. Buning oqibatida quyma markaziga
qarab cho’zilgan kristallar zonasi hosil bo’ladi va kristallanish pirovardida
yuqoridagi sabablarga ko’ra, yirik donli zona hosil bo’ladi. Ma’lumki, suyuq
metallda erimagan gazlar tufayli gaz g’ovaklari, kimyoviy tarkib notekisliklari ham
bo’ladi. 4-rasmda sxematik tarzida qaynamaydigan po’lat quymasining bo’ylama
va ko’ndalang kesimi qirqimi va unda hosil bo’lgan kristallar zonalari, kirishuv
bo’shliqlari va gaz g’ovaklari ko’rsatilgan. Metallarda tuz eritmalardan farqli
ravishda oz bo’lsa ham begona qo’shimchalar, erigan gazlar va boshqalar bo’lishi
quyma xossasiga putur yetkazadi. Umumiy holda, birlik hajmdagi donlar sonini
quyidagicha ifodalash mumkin:
bu yerda: ƒ - mutanosiblik koeffitsienti;
K.T.
- kristallarning chiziqli o’sish tezligi, mm/s.
M.S.
- vaqt birligida hajmda hosil bo’lgan kristallanish markazlar soni, mm
3
/s.
Modifikatorlar ta’sirini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularning ba’zilari
qo’shimcha kristallanish markazlari hosil qilsa, boshqalari suyuq metallda
erib, kristallar sirtiga yupqa parda berib o’sishiga to’siq bo’lib, mayda donli
qotishmalar olishga ko’maklashadi. Agar kuzatilgan tuz eritmasi
tuzilishining qaynamaydigan, sifatli quyma tuzilishiga taqqoslasak, ularning
o’xshashligiga ishonch hosil etamiz. 1- jadval tuz eritmalarining birlamchi
kristallanish natijalari bilan to’ldiriladi.
Metallarning suyuq hоlidan qattiq hоliga o`tishiga
kristallanish
deb aytiladi,
buning natijasida kristall panjara hоsil bo`lib va kristall dоnachalar qabul qiladi.
