Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган ўғитлар ва уларни қўллаш

4 ой ичида сақлаш усули ва тўшама турига боғлиқ равишда 
гўнг таркибидан азот, органик моддалар
ва шалтоқнинг йўқолиши %
Сақлаш 
Сомон тўшамали гўнг
усули
органик 
модда
азот
гўнг шалтоғи
Ғовак
32,6
31,4
10,5
Ғовак-зич
24,6
21,6
5,1
Зич
12,2
10,7
1,9

---

61
Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган 
ўғитлар ва уларни қўллаш
91–китоб
Фосфорит талқонини гўнгга исталган пайтда (сақлашнинг 
бошланишидан тупроққа киритгунча) аралаштириш мумкин, 
лекин қанча эрта аралаштирилса, самараси шунча юқори 
бўлади. Гўнг-фосфорит талқони аралашмасини кузги шудгор 
пайтида қўллаш мақсадга мувофиқдир.
Тўшамали гўнг – озиқ моддалар манбаи. Гўнг тўлиқ 
ўғит ҳисобланиб, таркибида ўсимликлар учун зарур озиқ 
моддаларнинг барчасини тутади. Азот ва кул элементларнинг 
ўсимликларни озиқланиши учун лаёқатлилиги гўнгнинг 
таркиби, чириш даражаси ва тупроққа солингандан кейин 
минераллашиш тезлигига боғлиқ.
Гўнг таркибидаги калийнинг асосий қисми ҳаракатчан 
ва хлорсиз шаклда бўлиб, уни тамаки, картошка, мевали ва 
цитрус мевалиларга қўллаш яхши самара беради. Тупроққа 
солинган гўнг ва минерал ўғитлар таркибидаги калий биринчи 
экин томонидан бир хилда (солинган миқдорнинг 60-70% и) 
ўзлаштирилади.
Фосфорнинг асосий қисми гўнгнинг қаттиқ фракцияси 
таркибига киради. Органик моддаларнинг минераллашиши 
жараёнида ортофосфат кислотанинг турли даражада 
эрийдиган тузлари ҳосил бўлади. Бу тузлар гўнгдаги органик 
моддалар билан маълум даражада мулоқотда бўлганлиги 
сабабли тупроқда камроқ боғланиб қолади. Шунинг учун 
гўнг таркибидаги фосфор минерал ўғитлар таркибидагидан 
кўпроқ (25% ва ундан ортиқ) ўзлаштирилади. Гўнгдаги органик 
моддаларнинг, шунингдек, гўнг билан тупроққа биргаликда 
солинадиган минерал ўғитлар таркибидаги фосфорнинг 
ўсимликларга моликлиги ортади. 
Тупроққа гўнг солинган биринчи йилда ўсимликлар 
аммиак шаклдаги азотни ўзлаштиради. Ўсиш даври узун 

---

62
100 китоб тўплами
бўлган ўсимликлар гўнгдаги азотдан унумли фойдаланади. 
Ўсимликлар турли чорва моллари гўнги таркибидаги озиқ 
моддалардан турли даражада фойдаланади. Масалан, биринчи 
йили экинлар қўй гўнги таркибидан азотнинг 30, от гўнгидан 
20 ва қорамол гўнгидан 18% ини ўзлаштиради.
Гўнгдаги азотдан фойдаланиш коэффициенти, шунингдек, 
гўнгнинг чириш даражасига боғлиқ. Маълумотларнинг 
кўрсатишича, биринчи экин янги гўнг таркибидан 7,8%, чала 
чириган гўнг таркибидан 23,4%, чириган гўнг ва чиринди 
таркибидан мос равишда 17,5 ва 4,8% азотни ўзлаштиради.
Тупроққа янги гўнг солинганда минераллашадиган 
азотнинг асосий қисми микроорганизмлар томонидан ютилади 
ва натижада ўсимликлар азот билан тўла таъминланмай 
қолади. Шунинг учун янги гўнгни анча эрта муддатларда кузги 
шудгор остига бериш мақсадга мувофиқдир.
Бир т гўнг таркибида ўртача 5 кг азот, 2,5 кг фосфор ва 
6 кг калий мавжуд. Гектарига 30 т гўнг солинганда, тупроққа 
150 кг азот, 75 кг фосфор ва 180 кг калий келиб тушади. 
Биринчи йилги экин томонидан тахминан 30-40 кг азот, 22,5 кг 
фосфор ва 100 кг калий ўзлаштирилади. Бу рақамларни бир т
ҳосилнинг шаклланиши учун сарфланадиган азот, фосфор 
ва калий миқдори билан таққосласак, калий етарли бўлгани 
ҳолда, қўшимча равишда азотли ва фосфорли ўғитларни 
қўллаш лозимлиги англашилади.