Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган ўғитлар ва уларни қўллаш

Озиқа моддаларнинг ҳосил билан олиб чиқиб кетилиши
Қишлоқ хўжалик экинлари тупроқдан озиқа моддаларни 
турли миқдор ва нисбатларда олиб чиқиб кетади. Бунда 
ўсимликларнинг тури ва нави билан бир қаторда тупроқ-иқлим 
шароитлари ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Ўсимликларнинг озиқа 
моддаларига бўлган талаби умумий ҳосил билан олиб чиқиб 
кетиладиган озиқа моддалари миқдори билан ёки асосий 
маҳсулотнинг ҳосил бирлиги (шунга мос келадиган, похол ва 
бошқалар) билан белгиланади.
Ўсимликларда озиқа элементларнинг энг кўп миқдорда 
тўпланиши одатда пишиш даврининг бошларига тўғри келади. 
Бу катталикдан “ўсимликларнинг озиқа элементларига бўлган 
талаби”ни аниқлашда фойдаланиш мумкин. Ривожланишнинг 
сўнгги даврларида хазонрезгилик ва моддаларнинг илдиздан 
тупроққа оқиб ўтиши ҳисобига ўсимликлар таркибидаги озиқа 

---

80
100 китоб тўплами
моддалари миқдорининг бир қадар камайиши кузатилади.
Озиқа моддаларининг биологик ва хўжалик чиқими 
тушунчаларини фарқлай олишимиз лозим.
Ўсимликлар томонидан ҳосилнинг биологик массасини 
(дон, сомон, анғиз ва илдиз қолдиқлари) шакллантириш учун 
ўзлаштириладиган озиқ моддалар миқдори биологик чиқим
ибораси билан юритилади. 
Хўжалик чиқими эса фақатгина маҳсулотнинг товар қисми 
билан (масалан, дон ва сомон, илдизмева ва палак) олиб 
чиқиб кетиладиган озиқ моддалар миқдорини кўрсатади. 
Агар сомон ёки палак нотовар маҳсулот сифатида пайкалда 
қолдирилса, улар таркибидаги озиқ моддаларнинг миқдори 
хўжалик чиқимига киритилмайди.
Чиқимнинг қолдиқ қисми – ўз ичига пайкалда қоладиган 
анғиз ва илдиз қолдиқлари, тўкилган дон ва мевалар 
таркибидаги, шунингдек, илдиздан тупроққа оқиб ўтадиган 
озиқа элементлар йиғиндисидан иборат. Тадқиқотлар бўйича 
чиқимнинг қолдиқ қисми таркибида ҳосилнинг шаклланиши 
учун озиқа моддаларнинг талайгина миқдори бўлиши 
аниқланган.
Айтиб ўтилганлардан фақат хўжалик чиқими асосида 
белгиланадиган ўғит меъёри ўсимликларнинг озиқа 
моддаларига бўлган талабини тўла таъминлай олмаслиги 
кўриниб турибди. Чунки ўсимликларга озиқа моддалар 
фақат товар маҳсулотнигина эмас, балки илдиз тизими, барг 
ва пояларни шакллантириш учун ҳам зарурдир. Тупроқда 
қоладиган ўсимлик қолдиқлари минераллашиб, кейинги 
экиладиган экинлар учун озиқа вазифасини ўтайди. Амалда 
ўсимликларнинг озиқа моддаларга бўлган талаби 1 т асосий 
маҳсулот ва унга мос келадиган “ёрдамчи” маҳсулотнинг 

---

81
Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган 
ўғитлар ва уларни қўллаш
91–
китоб
шаклланиши учун сарфланадиган хўжалик чиқими асосида 
ҳисобланади.