|
2.
Boshlang‘ich sinflarda masalalarni yechishga o‘rgatishning
zamonaviy shakllari.
Boshlang„ich matematik ta'lim mazmunining eng muhim komponenti – bu
sonlar bilan bog„liq va algebraic yoki arifmetik amallar yordamida yechiladigan
hayotiy vaziyatlardan iborat bo„lgan masalalardir. Masalada ba‟zi kattaliklarning
qiymatlari kiritilgan bo„lib, ularga bog„liq va masala shartida ular bilan ma‟lum
munosabatlar orqali bog„langan boshqa kattaliklarning qiymatlari izlanadi.
Masalani yechishda ijobiy natijaga erishish uchun, o„quvchilarda masalaning matni
bilan ishlash ko„nikmalarini shakllantirish, ma‟lumotlardagi ma‟lum va noma‟lum
sonlarni ajrata olish, masalada berilgan ma‟lumotlarining to„liqligini aniqlash
(ma‟lumotlar yetarli yoki yetarli emasligi, ortiqchaligi), vazifalar aniq berilganligi,
masalani yechish uchun qaysi ma‟lumotlar yetarli emasligini mustaqil ravishda
aniqlash lozim.
Shu munosabat bilan ta‟lim faoliyati mazmuniga tizimli ravishda quyidagi
masala turlaridan kiritish maqsadga muvofiq:
- masalalarning noan‟anaviy tuzilmasi (masala savolida masala shartining bir
qismi "yashiringan" bo„lishi mumkin yoki masalaning butun matni bitta so„roq gap
yordamida tuzilgan);
- masala matnidagi raqamli ma‟lumotlarni so„zlar bilan ifodalash;
- masaladagi ma‟lumotlarning ko„pligi va bu masalani yechishda bir nechta
usullardan foydalanish;
- masala matnida ma‟lumotlarni yetishmasligi yoki ortiqcha ma‟lumotlar
borligi;
- muqobil shartli masalalar.
Shunday masalalarga misollar keltiramiz.
Misol.
4 ta koptok uchun 1200 so„m to'landi. 6 ta shunday koptok necha
so„m turadi?
Bu masala matnining tuzilishi shart-savol-shartdir, ya‟ni masala savolida
ma‟lumotlardan biri mavjud. Odatda, o„quvchilar shartni bilan ishlashda 6 -
raqamga e‟tibor bermaydilar, uni savolga qo„yadilar, bu masalaning mazmunini
o„zlashtirilishiga salbiy ta‟sir qiladi va qisqa shartni tuzishda ba‟zi muammolarni
keltirib chiqaradi.
Bunday masalalarini yechishda, masaladagi berilgan aniq ma‟lumotlar bilan
masaladagi savolni ajratib olish uchun, masalaning matnini qayta tuzish usulini
qo„llash ham mumkin. Ushbu masala matnini quyidagi matn bilan o„zgartirish
mumkin: “4 ta koptok 1200 so„m turadi. 6 ta koptok sotib olish uchun necha so„m
to„lanadi?”
Misol.
Garajda sakkizta yengil mashina va ulardan to„rtta ko„p yuk mashinasi
bor. Garajda jami nechta mashinalar bor?
Bunday ko„rinishdagi masalalarning mazmuni tushunish o„quvchilar uchun
ma‟lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, sababi masala matni bilan birinchi
tanishganda qiymatli ma‟lumotlar darrov ko„zga tashlanmaydi, faqat mazmunini
tahlil qilish, mulohaza yuritish natijasida, uning mohiyatni tushunadi.
Misol.
23 m uzunlikdagi arqondan avval 5 m, keyin yana 8 m kesib olingan.
Jami necha metr arqon kesib olingan? 5 metr kesib olingandan keyin necha metr
arqon qoldi? Avval kesilgan arqon keyin kesib olingan arqondan necha metr kam?
Masala savoliga javob berish uchun o„quvchilar matndan kerakli
ma‟lumotlarni izlaydilar. Muqobil shartli masalalar – bu masalani yechimning bir
nechta mumkin bo„lgan imkoniyatlarini ko„rib chiqish zarur bo„lib va bu
imkoniyatlar o„rganilgandan keyin masalani javobi topiladi.
Misol. Ikkita qayiq bir vaqtning o„zida daryo bo„yidagi qirg„oqning bir
joyidan jo„nab ketdi. Birinchisi soatiga 17 km tezlikda, ikkinchisi – soatiga 19 km
tezlikda harakatlanadi. 2 soatdan keyin ular bir-biridan qanday masofa uzoqlikda
bo„ladi?
Masaladagi berilgan ma‟lumotda qayiqlar qaysi tomonga suzib ketgani
noma‟lum. Agar ular bir tomonga suzib ketgan deb faraz qilsak, bitta javob olamiz,
agar qarama-qarshi yo„nalishda suzib ketgan deb faraz qilsak – boshqa javob
olamiz.
Misol.
Qirq olti nafar o„quvchi, to„rt va olti o„rindiqli o„nta qayiqda sayohatga
chiqishdi. Nechta to„rt o„rindiqli va nechta olti o„rindiqli qayiqlar bor edi? "
Masalada qayiqlardagi bo„sh o„rindiqlar soni to„g„risida ma‟lumot yo„q.
Shuning uchun, berilgan ma‟lumotlarga asosida biz turli xil usullardsa yechamiz.
Misol.
To„rtburchakli yer maydonining yuzasi 48 kv/m. Bu yer maydonini
o„rab turgan panjara uzunligi necha metr?
To„rtburchakning bir tomonining uzunligi haqida hech qanday ma‟lumot
yo„q, shuning uchun masalani yechishda yer maydoni tomonlari uzunliklarining
barcha mumkin bo„lgan sonli qiymatlarini hisobga olish kerak ya‟ni: 48 va 1, 24
va 2, 16 va 3, 12 va 4, 8 va 6 metr. Shuning uchun devor uzunligining perimetri har
xil ko„rinishda bo„ladi: 98, 52, 38, 32 va 28 metr.
Sharti noaniq masalalar – bu javob olish uchun ma‟lumotlari yetarli
bo„lmagan masalalardir.
Misol.
Omborda 392 ta banka gilos, malina va qulupnay murabbosi bor. Gilos
murabbosi malina murabbosidan 3 marta ko„p. Gilosdan tayyorlangan har bir
banka murabboning massasi 800 g bo„lsa, jami necha kg gilosli murabbo
tayyorlangan?
Masalada qulupnay murabbosi bankalari soni haqida yetarli ma‟lumot yo„q.
Masalani yechish uchun shartiga ma‟lumot qo„shish kerak.
Misol:
5 ta o„rgimchakning nechta oyog„i bor?
Masalada bitta o„rgimchakning nechta oyog„i borligi haqida ma‟lumot yo„q.
Sharti noaniq masalalar – bu javob olish uchun ma‟lumotlari yetarli bo„lmagan
masalalardir.
Bu masalani yechish uchun ensiklopedik adabiyotlardan foydalanib,
yetishmayotgan ma‟lumotlarni topish mumkin.
Yuqoridagi ma‟lumotlardan kelib chiqib quyidagicha xulosa qilish mumkin:
“Ma‟lumotlar bilan ishlash" boshlang'ich ta‟lim matematikasining ajralmas qismi
hisoblanadi. Ma‟lumotlar bilan ishlash jarayonida berilgan vazifalar: topshiriqlar
o„quvchilarini ma‟lumot izlashga, kerakli ma‟lumotlarni ajratib ko„rsatishga va
qayd etishga, ma‟lumotlarni tizimlashtirishga, taqqoslashga, tahlil qilishga va
umumlashtirishga, talqin qilishga va o„zgartirishga o„rgatadi. Ma‟lumotlar bilan
ishlash bo'limiga tegishli topshiriqlardan foydalanish o„quv jarayonini boyitib, uni
samarali bo„lishiga xizmat qiladi. Ta‟lim olish o„quvchining ijodiy faoliyatini
boyitadi, izlanish va tadqiqotlar olib borishga imkon beradi. Ma‟lumotlar bilan
ishlar o„quvchilarda bilimini oshirishda mustaqillik faoliyatni rivojlantiradi.
Ma‟lumot bilan ishlash qobiliyati boshlang'ich maktab bitiruvchisining
ajralmas xususiyatidir.
Nazorat savollari:
1.
Ma‟lumot sxemalari haqida tushuncha bering.
2.
Sinfda bolalarga nima sababdan mustaqil ishlashga ko„proq imkon berish
kerak?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
