Ishlashning zamonaviy shakllari

---

5-mavzu. MATEMATIKANING BOSHLANG‘ICH KURSIDA 
MA’LUMOTLAR (JADVAL, SXEMA, DIAGRAMMALAR) BILAN 
ISHLASHNING ZAMONAVIY SHAKLLARI. 
REJA: 
1.
Matematikadan ma‟lumot sxemalari bilan ishlashning mazmun-
mohiyati. 
2.
Boshlang„ich 
sinflarda 
masalalarni 
yechishga 
o„rgatishning 
zamonaviy shakllari. 
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: 
ma‟lumotlar, sxema, 
diagramma, jadval, tizimlashtirish, solishtirish, tahlil qilish, talqin qilish, 
o„zgartirish, umumlashtirish.
1.
 
Matematikadan ma’lumot sxemalari bilan ishlashning mazmun-
mohiyati 
Ma‟lumot sxemalari nima? Ma‟lumot sxemalari mavzuni tushuntirish vaqtida 
tug„ilgan jadvallar, kartalar, chizmalar, chizmalar, xulosalar shaklida tuziladi.
Ma‟lumot sxemalarining oltita asosiy funksiyalari mavjud: umumlashtirish va 
tizimlashtirish, moslashish, cheklashlar, ijtimoiy to„siqlarni olib tashlash, mustaqil 
faoliyatni optimallashtirish. Sxema – o„quvchi fikrini, uning amaliy faoliyatini 
qo„llab-quvvatlash, o„qituvchi va o„quvchi o„rtasidagi o„zaro aloqadir. Ular 
an'anaviy ko„rgazmalardan farq qiladi, chunki ular fikrning va harakatning 
tayanchidir. Maktab o„quvchilari o„zlarining javoblarini diagramma yordamida 
tuzadilar, o„qiydilar, sxema bilan ishlashadi, ularning hech biri o„zlarini ojiz his 
etmaydi. Erkinlik xissi paydo bo„lib, javob berishdan qo„rqish hissi yo„qoldi. 
O„quvchilar qoidalar va formulalarni mexanik yodlashdan xalos bo„lishadi. Ular 
mavzuni ongli ravishda o„zlashtiradilar: amaliy topshiriqni bajarib, ma‟lumotlar 
berilgan sxemalar bo„yicha qoida tuzadilar. 
Dasturning turli mavzularidagi ma‟lumotlar berilgan sxemalar bir holda 
xatolikni o„z vaqtida oldini olishga yordam beradi, boshqasida – darsda xato 
qilingan narsani qayta ishlab chiqishga, uchinchisida - frontal va profilaktik 

---

umumiy takrorlashni amalga oshirishga, individual vazifalar bajarishga yordam 
beradi.
Sxemalarni qanday qilib yaratish kerak? Amaliyot shuni ko„rsatadiki, 
sxemalardan faqatgina uni o„zi tuzgan o„qituvchi samarali foydalanishi mumkin, 
ammo shu bilan birga ularni tuzish uchun asosiy talablarni ham bilishi kerak: u 
ma‟lum bir hajmga rioya qilgan holda va o„quvchilarning yosh xususiyatlarini 
hisobga olingan holda tuzilishi lozim. Asosida ma‟lumotlarni belgilash va ranglari 
muhim rol o'ynaydi.
Ma‟lumotlar sxemasini tuzishda quyidagi tartibda bajarish kerak: 

darsda o„rganilgan asosiy tushunchani, uning tomonlarini aniqlash; 

har bir tushunchaning og'zaki-majoziy va belgi-ramziy ifodasini farqlash; 

mos yozuvlar asosida diagrammalarini tuzish. 
Mavzu bo„yicha diagrammalarining aksariyatini kompyuterda bajariladi. 
Umumiy rang qora, asosiy narsa yorqin ranglarda ajratilgan: qizil, yashil, ko„k. 
Ba‟zan foto qog„ozidan foydalanish mumkin va bunday sxemalar uzoq vaqt 
saqlanishi mumkin. Sxemalar barcha o„quvchilar uchun bir xil tayyorlanadi. 
Sxemalarning kattaligi bolalar uchun oxirgi partadan yozilganlarning hammasini 
aniq ko„rish imkonini berishi kerak.
Diagramma tuzishning maqsadi muammoning elementlarini birinchi marta 
tushuntirganingizda eslab qolishingizga yordam berishdir. O„quvchilar vaziyatni, 
savolni, yechimi va muammoning javobini ta‟kidlab fikr yuritadilar. Bolalarning 
barcha javoblari diagrammada bo„lgani kabi doskaga yozib qo„yiladi. Hech qanday 
keraksiz so„zlar, keskinliklar yo„q, hatto zaif o„quvchilarda ham qattiqqo„llik yo„q. 
Har bir darsda sxema bilan ishlash samaradorligi o„sib boradi. Bolalar 
o„qituvchining nima so„rayotganini aniq tushunadilar.
Vazifalar qisqacha tuzilgan: «Shartini ajratib ko„rsating. Savolni nomlang. 
Yechimini tushuntiring." "Tezlik, vaqt, masofa" mavzusida kerakli ma‟lumotlarsiz 
vazifalarni o„rgatish mumkin emas. Miqdorlarni yodlash uchun (uzunlik birliklari 
va boshqalarni) bolalar ularni ko„payishi va kamayishi bilan tartibga solishdan 
xursand bo„lishadi va shu bilan birga o„zlarining tanlagan nuqtalarini isbotlaydilar.

---

Ma‟lumotlar bilan ishlashda jadval, sxema yoki diagrammalardan foydalanish 
o„quvchilarga qoidalarni yodlash emas, balki ularni anglab, tushunib 
o„zlashtirishlariga imkon beradi. Mavzuni to„liq anglab, tushunib olishlari uchun 
kerakli darajadagi miqdorda ishlatish tavsiya etiladi. Yangi beriladigan barcha 
ma‟lumotlar bolaning ongiga asta-sekinlik bilan singib ketishi kerak, buning uchun 
bitta dars yoki bir kun kam – bu oddiy inson xotirasining xususiyati. Bu shuni 
anglatadiki, an‟analardan voz kechish orqali biz o„quvchiga mavzuni o„zlashtirishi 
uchun vaqt va imkoniyat beramiz. 
Sinfda bolalarga ko„proq mustaqil ishlashga imkon berish lozim. Ular 
o„zlarining mustaqil ekanligini oldindan bilib, qiyin vazifalardan qo„rqmaydilar. 
Muammoli vaziyatlarni yumshatish usullaridan biri bu o„zaro yordam, jamoada 
ishlashdir, bu usuldan foydalanilmagan holda sinfda o„qitish deyarli ma‟nosini 
yo„qotadi. O„quvchilar hayotning ushbu qiyin bosqichida ular bir-birlariga yordam 
berish uchun ham birga o'tirishadi, bu ular mazkur qiyinchiliklarni birgalikda 
yengishadi. Yordam nafaqat yordam ko„rsatilayotganga, balki ushbu yordamni o„z 
zimmasiga olgan o„quvchiga ham foydalidir. Axir, vaqtni sarflamaslik, aniqrog„i, 
hatto undan oqilona foydalanish muhimdir. Ushbu darslar o„quvchida ko„p 
narsalarni tarbiyalaydi. Ular xotirani, irodani rivojlantiradi va kuchaytiradi. Bu 
ko„rinishdagi darslar nafaqat bir o„quvchiga, balki o„quvchilar bir-birlariga ham 
ta‟lim berishadi. 
Sinfdagi o„quv jarayonini bunday tashkil etish natijasida o„quvchilarning o„zi 
belgilagan aniq, bir xil ish sur‟ati yaratiladi: hamma sinfdoshlar ishining 
tashkilotchisiga aylanadi. Bolalar ko„proq o„rganishga qiziqishadi.