“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

MkqR x O x U;
Demak mamlakatda kancha pul kup bulsa mamlakat shuncha boy va yaxshi xolatda buladi deyish, notugridir. Chunki pul ortikchaligi xam, etishmovchiligi xam yaxshi emas, ya’ni pul xajmi ixtiyoriy bulmaydi. Aytaylik, ishlab chiqarish uzgarmay, narxlar kutarilsa, albatta kushimcha pul mikdori talab etiladi yoki pul xarakati tezlashib, ishlab chiqarish xajmi va baxolar uzgarmagan xolda pul kam mikdorda xarid kilish imkoni tugiladi. Uy, mashina va boshka shunday katta Qiymatli tovarlar sotib olish shular jumlasidandir. Xozir esa, ayniksa rivojlangan mamlakatlarda bularning xajmi kengayib borib, kupchilik ruzgor buyumlar, ya’ni mebel, gilam, xolodilnik, televizor, magnitafon va boshka shunga uxshash tovarlar kushilmokda.
Pulning bu soxadagi katta ustuvorligi shuki, uni istagan vaktda va zarur mikdorda tovarga aylantirish mumkin. Bu juda kulaydir. Kadrli va kimmat buyumlar xam jamgarma sifatida xizmat kila oladi. Ayniksa, “ulmas mollar” kadrlidir. Lekin bularni pulga aylantirish va ayni zarur tovarlar sotib olish ma’lum vaktni talab etadi. Pul jamgarmasi esa bu ishning juda oson va tez amalga oshishini ta’minlaydi.
Pulni xususiyatlar tufayli uning bajaradigan vazifalari, muomalasini uyushtirish, pullarni ayriboshlash, saklash, sotish, moliya va kreditni amalga oshirish kabi iqtisodiy munosabat, aloqalar yuzaga keladi.

1. 
   Pul kadr – Qiymati. Pulga talab va taklif.
   

Pul tovar ekan, uning jamiyat uchun inson uchun nafi, foydaliligi (iste’mol Qiymati) bor, shuningdek, Qiymatga xam ega. Pulning foydalaligi, binobarin, kerakligi shuki, u uz vazifalarini bajarib, Iqtisodiyot vazifalarini oson kiladi. Iqtisodiy aloqalarni vositasi bulib xizmat kiladi. Pulni Qiymati xam maxsus. U metall pulni zarb etish yoki Qogoz pulni bosib chiqarish xarajatlarini bildirmaydi. Bu xarajatlar pul Qiymati emas, pulni moumalaga kiritish sarflaridir. Pulni Qiymati, aniqrogi uning kadr – Qiymati deganda pul birligini xarid etish kurbi – kobiliyati, ya’ni unga tovar va xizmatlar xarid etish mumkinligini tushuniladi.
Pul kadr – Qiymati narxga, narx esa ishlab chiqarish xarajatlariga va bozorga tashlangan pul mikdoriga proportsional (mutanosiblikda) uzgaradi. Bu boglanish narx orkali yuz beradi. Shu sababdan pul kadr – Qiymati narx darajasiga nisbatan teskari proportsionaldir: narx pasaysa pul kadri oshadi, narx oshsa pasayadi.
Pul tovar ekan, u talab va takliflar ta’siriga beriladi. Pul taklifi muomalaga chikarilgan ma’lum turdagi mikdordir. U talabdan ortik yoki kam bulishi mumkin: kam bulganda tulov krizisi yuzaga chikadi. Masalan 1992 yil MDX mamlakatlarida korxona – Tashqilotlar bir – biriga pul tulay olmay koldilar, chunki nakd bulmagan pullar oboroti, pul etishmay koldi. Demak pul taklifi uning muomalaga chikkan mikdori bilan ulchanadi, bu mikdor esa uning oborot tezligiga karab xar xil buladi. Pulga talab xujalik oboroti uchun kerak pulga extiyojdir. Pulga talabni korxonalar, Tashqilotlar, axoli va davlat bildiradi, chunki ular xujalik sub’ektlari ishlab chikaruvchi yoxud iste’molchilardir. Pulga talab talab etiladi. Aytish mumkinki, gap pulning umuman, kup-ozligida emas, balki u ifoda etadigan boyliklar xajmidadir.
Zarur pul mikdori bilan mavjud mikdor O’rtasida fark katta bulsa, u Iqtisodiyotda noxush salbiy okibatlarga chunonchi inflyatsiyaga olib keladi. Chunki muomalada pul kup bulib, ortikchalik darajasi kutarilib borsa, inflyatsiya ruy beradi. Bunday xolat Iqtisodiyotni tebrantiradi, axoli turmush darajasini pasaytiradi. Giperinflyatsiyada kimmatchilik, kashshoklanish kuchayadi va umuman Iqtisodiyot izdan chikadi.
Siz bilan pul muomalasi, uning shu vositaga xos xususiyatlari bilan tanishib chikdik. Pulning kurib chikishimiz zarur bulgan keyingi vositasi- Qiymat ulchovi ekanligidir. Bu pulning eng asosiy xususiyati bulib, tovarlar dunyosi va ularning xarakatinita’minlashda katta urin egallaydi. Pulning Qiymat ulchovi xususiyati, ya’ni sotuvchi va xaridor uchun tovarlar kadrini belgilovchi ulchov birligi vazifasini bajara olishi uning boshka xususiyatlariga, vositalariga yul ochadi. Chunki u Qiymat ulchovi bulganligi tufayli muomala vositasi bula oladi. Pul paydo bulishi bilan tovarlarning bir-biriga takkoslanishining imkoni tugiladi. Bunda insonning yana bir ulug kashfiyoti bulgan tovarlarni bir-biriga ularning nisbiy kadrlari tufayli tenglashtirish va puldan yagona ulchov sifatida foydalanish uchun keng yul ochib beriladi.
Tovarlarning nisbiy kadrliligi ayriboshlash tengligi bilan aniqlanib, bu tenglikni sotuvchi uzi uchun foydali deb xisoblasa, xardor xam uzi uchun sotib olish foydali deb xal kiladi. Shundagina oldi-sotdi yuz beradi. Ayriboshlash kengayib borishi bilan tovarlarni bir –biriga takkoslab tenglashtirish vazifasi pulga yuklanib, u yagona ulchov vositasi bulib koladi. Bu ayriboshlashni tubdan uzgartirib, uning rivojlanishini tezlashtiradi., natijada insonning iqtisodiy istikboliga katta yul ochib beradi. Lekin Iqtisodiyotda va uning pul xujaligida ishlar yomonlashib borsa, muomila kiskarib, pul kadrsizlanib, o’rniga eskicha bevosita tovarlar almashuvi- barterni kuchayishi yuz beradi. Amaliy xayotimizda bunday misollar kup uchraydi, ya’ni pulni ulchov birligi vazifasidan asta-sekin chetlashtirib, uning o’rnini eng zarur, talabi yukori tovarlar egallagan.
Qiymat ulchovidan kelib chikadigan pulning keyingi xususiyati jamgarish vositasi ekanligidir. Pul paydo bulishi, uz faoliyati va ta’sirini kengaytira borishi tufayli daromadni saklash, uning bir kismini zarur vaktgacha jamgarib borish imkoni tugiladi. Shu bilan boylikni bir kismini pul sifatida jamgarish sharoitida yaratiladi. Masalan biron bir kadrli buyum, kuprok sarmoya talab etadigan narsa sotib olish maksadida paydo bulsa, albatta pulning bu xususiyati, vositachiligi kul keladi. Daromadning bir kismi sarf etilmay saklanib boriladi va kerakli xajmda pul jamgarishi bilan katta pul operatsiyalarining mikyosi va tezligi bilan ulchanadi. Pul bilan muomila kilish ishlari kanchalik kup bulsa shunchalik pul kup kerak buladi.
Agar pul kanchalik tez aylanib tursa ( oborot kilsa) pulga talab shunchalik kiskaradi.
Pulga talab deganda pulning oldi-sotdi, tulov ishlaridagina emas, balki jamgarma sifatida ishlatmilishi extiyojni xam nazarda tutish kerak Pul jamgarilsa protsent tugadi. Bu xolda aktsiya va obligatsiya olgandan kura pulning uzini ishlatish ma’kul. Pulni egallab turish kulay bulganidan unga talab oshadi.Aks xolda boylikning boshka turi kulay bulib koladi.
Bozor Iqtisodiyoti rivojlangan sari pul munosabatlari murakkablashadi, uzaro boglik pul okimi kuchayadi. Tovarlar aktsiya obligatsiya sotib olish bankdan pul karz olish kuchayadi. Boylik shakllari kengayadi, uni saklashning alternativ( mukobil) ussullari paydo buladi. Uni nakd pul bank schyotidagi pul, oltin buyumlar umuman kimmatbaxo buyumlar, aktsiya va obligatsiyalar, nixoyat moddiy shaklda saklash imkoni paydo buladi. Boylikning kanday shaklda saklanishi va kanday tarzda ishlatilishi pul mikdorini ta’sir etadi. Bunday boglanishni pulning mikdori nazariyasi tarafdorlari va keynschilar xisobga olishgan. Mikdoriy nazariyachilar pulga talabni uch narsaga boglik deb karashadi:1) narxlarning mutlak darajasiga; narx yukori bulsa, pul kup talab kilinadi.2) ishlab chiqarish mikyosiga, ya’ni ishlab chiqarish kengaysa axoli daromadlarini kupayadi; ularni tulash uchun kuprok pul kerak buladi. 3) pul oboroti tezligiga, ya’ni pul yiliga necha marta daromad bulib kaytadi va necha marta oldi-sotdiga xizmat kiladi
Shularga kura
Bunda PT – pulga talab; ND- narx darajasi; YAM- yaratilgan real maxsulot yoki real daromad; PO- -pul oboroti tezligi.