“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

3. Tadbirkorlikning xukukiy va sarmoyaviy asoslari.
Tadbirkorlik xukukiy va sarmoyaviy asoslari, omillarning axamiyati kattadir.
Avvalo tadbirkor bulishi uchun xukukiy muxit zarur. Tadbirkorlik uchun erkin iqtisodiy faoliyat yuritish, tijorat bilan shugullanish xukukiga ega bulish, tadbirkorlik kafolati kerak. SHuning uchun xam bozor munosabatlariga utishda tadbirkor xukukiy ximoyaga muxtoj. “ O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolotlari tugrisidagi qonun” bu borada eng axamiyatli bulib, u tadbirkorlik faoliyati uchun yul ochadigan xukukiy asosdir. Tadbirkorlikka sharoit yaratib beradigan iklim yana “O’zbekiston Respublikasida mulkchilik tugrisida”; “Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish tugrisida”; “Xususiy mulk tugrisida”; “O’zbekiston Respublikasida korxonalar tugrisida” kabi qonunlar tufayli yuzaga kelmokda.
Xukukiy muxit tadbirkorlikka oid qonunlar ijrosiga karatilgan karor, farmonlar tufayli mustaxkamlanmokda.
Tadbirkorlik faoliyati uchun zaruriy xukukiy muxitning ikki tomoni mavjud erkinlik va majburiylik.
Birinchisi uning erkin faoliyati, jamiyat va jamiyat a’zolari bilan bulgan erkin munosabatlarini ta’minlash bilan boglikdir. Daromad olishning chegaranmasligi, resurs-lardan foydalanish, ish kuchi yollash erkinliklarini ta’min-lash tadbirkor uchun juda axamiyatlidir.Eng muximi xukukiy masala tadbirkorlikning mulk munosabatlardagi mulk va sarmoyalar xajmining chegaranmasligidagi erkinliklardan iboratdir.
Tadbirkor xukukiy muxitining ikkinchi tomoni uning jamiyat oldidagi va inson xukuklari, turmush sharoitlari bi-lan boglangan majburiyatlardan iboratdir (solik tulash, ekologiyani saklash).
SHunday kilib tadbirkorlikning xukukiy muxiti deganda unga taallukli xukuklar va majburiyatlar yigindisini tushunamiz.
Tadbirkorlikda xukukiy muxitining yuzaga kelishida davlatning roli asosiy bulib zaruriy qonunlar chiqarish, ularning ijrosini ta’minlashdir.
Tadbirkorlikdagi ikkinchi muxim omil sarmoyadir, ya’ni u sarmoyador bulmasa, uzi mustakil ish Tashqil eta olmaydi.
Sarmoya uz manbasi bilan uch xil bulishi mumkin: xususiy; karz-kredit; yigma va kushma sarmoyalar. Xar bir tadbirkor ishbajarish uchun avvalo ma’lum mikdorda zarur xususiy sarmoyaga ega bulishi kerak. Busiz uning xujalik yuritish javobgarligi, shaxsiy jonkuyarligi xakikiy va bozor sharoitida ish yurituvchi tadbirkor-soxibkor darajasida bulmaydi. SHuning uchun avvalo boshlangich sarmoya jamgarila-di, sungra uni karz mablagi bilan tuldirib kichik bulsa xam korxona ochib ish boshlanadi. Tadbirkorning ishlatadigan sarmoyasida karz katta urin egallaydi va odatda uning xissasi xususiydan katta buladi. Bu ayniksa olingan sarmoya va investitsiyaga taalluklidir. SHuning uchun xam muvaffakiyatli ish yuritish uchun keng tarmokli va katta mablagga ega bulgan banklar tizimi bulishi zarur.
Uchinchi xil sarmoya ya’ni yigma yoki kushma sarmoya xususiy sarmoyalar asosida paydo buladi. Bu asosan kooperativ korxonala, xissadorlik jamiyatlariga taalluklidir.CHunki bular uz sarmoyalarini birlashgan xolda kushma kapital paydo kiladlar va birgalikda ish kuradilar.
Bu sarmoya xilining shakllari kup va mikdoran asosan mayda va O’rta kapitallarni Tashqil etsa, aktsiyali kapitallar, korporatsiya kapitallari juda yirik bulishi mumkin. YAkka xolda bu sarmoyalar mustakil ish boshlash imkonini bermasa yigilganda zaruriy kapital mikdori yuzaga kelib, kapital muxtojligi muammosini xal kilib beradi.
Tadbirkorlik sarmoyasini shakllanishida davlatning axamiyati, uning bu jarayonga e’tibori kattadir, chunki agar mulki bulsa, inson uzini mustakil va erkin sezib, kelajakka ishonch bilan karaydi, mulki bor xududni Vatan deb biladi. Prezidentimiz Islom Karimov aytganidek bozor Iqtisodiyotini kurishda, kelajakda Buyuk davlatni yuzaga keltirishda mulkdorlar sinfi muxim rol uynashi va bu soxadagi muvafakkiyatlarga erishishda etakchi bulishi kerak.