“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

2.Iqtisodiy tsikl fazalari. “Uzun tulkinlar nazariyasi”
Iqtisodiy tsikl xozirgi nazariyalarga kura 4 fazadan iborat.
1) Yuksalish (BUM);
2) Pasayish;
3) Turgunlik;
4) Jonlanish;

Shu fazalar ketma-ket urin almashib turishi natijasida tulkinsimon xarakat yuz beradi. Tulkinning kelib kaytishi, kutarilib turshishi kabi xarakat Iqtisodiyotda yuz beradi. Lekin bu Iqtisodiyotning ilgarilab borishiga xos.

Iqtisodiyotning bir faza uzra xarakati uz xususiyatiga ega. Usish chukkisidan iborat faza ishlab chiqarishning yuksalishdan dalolat beradi. Bu fazadaiqtisodiy faollik kuchayadi, buni Garbda “bum” deb atashadi. Ishlab chiqarish sur’atlari oshadi, tula ish bilan band bulish paydo buladi, ishlab chiqarish kuvvatlari tula ishlaydi, maxsulot kupayadi, sotilib ketadi, ammo investitsiya kuchli bulmaydi.
Shundan sung ishlab chiqarish pasaya boradi va kuyi nuktaga tushadi. Bu davrda ishlab chiqarish bilan iste’mol ishlab chiqarish bilan muomila orasidagi keskin nomutanosibliklari, tayyor maxsulotni sotish kiyinchiliklarini kuchaytirib, realizatsiya kilinmagan maxsulot zaxiralari kupayadi, uskunalar va kurilishga beriladigan buyurtmalar kamayadi, ortikcha ishlab chiqarish asta-sekin xamma tarmoklarni kamrab oladi. Kredit sistemasi izdan chikib ssuda kapitaliga bulgan talab oshadi, uning taklifi esa keskin kamayadi, ssuda protsentining normasi usadi, mayda va O’rtacha banklar sinib omonatlarni berishni tuxtatadilar, savdo firmalari tovarlarini sotib olishni kskin kamaytirgani uchun sanoat ishlab chiqarish xajmi kiskaradi, ishsizlik ortib boradi. Ihlab chiqarish kuvvatlari bushab koladi, tovarlar xam turib koladi, bozor kasotlashadi.
Mana shunday tushkunlikni iqtisodiy krizis deb xam atashadi. Kizis payitida ishlab chiqarish va uzok muddatga muljallangan tovarlar ishlab chikaruvchi korxonalar eng kup zarar kuradi, ular ishlab chiqarish xajmini kiskarish, bandlik darajasining kamayishi eng maksimal buladi. Kiska muddatga muljallangan iste’mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalarda bu ta’sir ancha kam buladi. Chunki, uzok muddatga muljallangan tovarlar sotib olishni ma’lum vaktgacha kechiktirish mumkin. Lekin, kiyim kechak, ozik-ovkat maxsulotlarini sotib olishni kechiktirib bulmaydi (ovkatlanish va kiyinish xayotiy zarurat). Albatta bu erda iste’mol tarkibi uzgaradi, ba’zi kategoriya tovarlar, ozik ovkat, kiyim kechak mikdor va sifat jixatdan kamaytirilishi mumkin. lekin umumiy talab nisbatan sezilarli kamayadi.
Bu fazada Iqtisodiyot pasaymay va usmay bir xil xolatda kalkib turadi. Ishsizlik xam bir meyorda turadi, narxlar uzgarmaydi, ammo investitsion faollik boshlanadi. Investitsion kupayib, ishlab chiqarish yangilanadi, investitsiya kasal Iqtisodiyotni davolash uchun muolaja vazafasini utaydi. Bu davrda eng yirik rakobatga bardosh bera oladigan korxonalar samarali texnika va texnologiyadan samarali foydalanib baxolarni past darajada bulishiga moslashadi. Natijada ishlab chiqarishni progessiv texnika-texnologiyaga bulgan talabi oshadi. Bu zu navbatida mashinalar, asbob uskunalar ishlab chikaradigan va xom ashyo etkazib beradigan tarmoklarni rivojlanishiga turtki buladi.
Shu soxada ishchilar sonining kupayishi jamiyatda umumiy mexnat xakkini mikdorini kupayishiga olib keladi. Ish xakkining umumiy mikdori kupayishi iste’mollarga bulgan talabni oshiradi va ularni ishlab chikaruvchi tarmoklarni kengayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish texnikasi, yangi-lanadi, yangi xaridorgir maxsulot ishlab chikara boshlaydi, narx oshadi, ishlab chiqarish kuvvatlari tula ishlay boshlaydi, natijada ishlab chiqarish chukkiga chikib oladi. Shunday xarakat kayta-kayta yuz beradi va xodisalar zanjiri taraqqiyotini tsiklli rivojlanish orkali borishi, uni muammolari mavjudligidan dalolat beradi. Iqtisodiy usish muammolarini xal etish ijtimoiy tarakkiyotga yul ochadi.
Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy tsikl va tsiklli rivojlanishga mingdan ortiq qarashlar mavjudligi ta’kidlanadi. Biz ularning ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan asosiylariga tavsif beramiz.
Kitchin tsikli – zaxiralar tsikli deb ham nomlanadi. Bunda Kitchin (1926 yil) moliyaviy hisoblar va tovar zaxiralari harakatida sotish narxlarini tahlil qilish asosida 2 yildan 4 yilgacha davr davomidagi qisqa to’lqinlarni tadqiq qilishga o’zining e’tiborini qaratadi.
Jugrlar tsikli – biznes-tsikl, sanoat tsikli, o’rtacha tsikl va katta tsikl kabi nomlar bilan ham ataladi. Oldingi davrlarda iqtisodiy fan 7-12 yillik tsikllarni ajratib ko’rsatganligi tufayli, aynan shu tsikl Frantsuz, Angliya, AQShda foiz stavkalari va narxdagi tebranishlarni asosiy sabablarini taxlil qilish asosida sanoat tsiklini tabiatni o’rganishga katta xissa qo’shgan K.Juglar (1819-1905 yy.) nomi bilan ataladi.
Birinchi sanoat tsikli 1925 yil, mashinali ishlab chiqarish, metallurgiya va boshqa etakchi tarmoqlarda hukumron mavqeyini egallagan davrda Angliyada kuzatiladi. 1936 yildagi krizis, dastlab Angliyada boshlanib keyin AQShga ham tarqaladi, 1847-1948 yillarda AQSH va qator Evropa davlatlarida boshlangan krizis, tub mohiyatiga ko’ra birinchi jahon sanoat krizisi bo’lgan.
Agar XIX asrda sanoat tsikli 10-12 yilni Tashqil qilgan bo’lsa, XX asrda uning davomiyligi 7-9 yil va undan ham kam davrgacha qisqargan.
AQSH va Evropaning rivojlangan davlatlari XX asrda 12 ta sanoat tsiklini boshdan kechirgan bo’lib, ulardan ettitasi ikkinchi jahon urushidan keyin roy bergan.
Kuznets tsikli – ko’p hollarda «Qurilish tsikli» deb nomlanib, 20 yillargacha bo’lgan iqtisodiy tebranishlar bilan aniqlanadi. S.Kuznets o’zining «Milliy daromad» (1946 y.) nomli kitobida milliy daromad, iste’molchilik sarflari, ishlab chiqarish maqsadidagi uskunalar hamda bino va inshootlarga yalpi investitsiyalar ko’rsatkichlarida 20 yillik o’zaro bog’liq tebranishlar mavjud bo’lishini aniqlaydi. 1955 yilda amerikalik iqtisodchining xizmatlarini tan olish ramzi sifatida sanoat tsiklini Kuznits tsikli deb nomlashga qaror qilinadi.
Kondratev tsikli – «Uzoq to’lqinlar» tsikli deb ham ataladi. TSikllilikning bu nazariyasini ishlab chiqarishga rus olimi N.D.Kondratev katta hissa qo’shadi. Uning tatqiqoti Angliya, Frantsiya va AQShning 100-150 yil davomidagi rivojlanishini qamrab oladi. Bunda u iqtisodiy o’sishning ko’p omilli tahlilini o’tkazib, ya’ni tovar narxlari kapital uchun foiz, naminal ish haqi, tashqi savdo aylanmasi kabi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’rtacha darajasini umumlashtirish natijasida bir qator katta tsikllarni ajratib ko’rsatadi. A – a a

• 
  I-tsikl: (1787-1814 yy. – ko’tariluvchi to’liq, 1814-1851 yy. – pasaytiruvchi to’lqin.
  
• 
  II-tsikl: 1944-1851 yy. – ko’tariluvchi to’lqin, 1870-1896 yy. – pasayuvchi to’lqin.
  

III-tsikl: 1896-1920 yy. – ko’tariluvchi
Iqtisodiy tsikllar nazariyotchilari ichida taniqli rus olimi N.D.Kondratev aloxida urin tutadi,”uzun tulkinlar nazariyasi” nomini olgan uning bu goyasi “Konyunkturaning katta tsikllari” (1925.y) makolasida uz aksini topgan.
Xar bir davlat Iqtisodiyotini rivojlanishi iqtisodiy kursatkichlarini jami (Iqtisodiy maxsulot Milliy daromad. Sanoat ishlab chiqarishini xajmi, ish xaki, oltin zapaslari, xom-ashyo materiallar bilan ta’minlanganlik darajasi va ularni kazib olish, yangi texnika salmogi kabilar) bilan xarakterlanishini inobatga olib olim Evropa mamlakatlari (Angliya, Frantsiya, Germaniya, AKSH) da 100-150 yil davomidagi ish xaki, oltin, kumir kazib olish, chuyan eritish kabi yunalishlardagi erishilgan natijaviy kursatkichlarni takkoslab ko’rdi. Bu tadkikod davomida xar bir davlatning Iqtisodiyotining rivojlanishida O’rtacha 50 yil davom etadigan uzun tulkinlar mavjud degan fikrni ilgari surdi hamda iqtisodiy inkirozlarning kelib chikish tabiatini chukur taxlil kilishga erishdi.
Kondratev konyunkturaning katta tsikllari rivojlanishida kuyidagi empirik qonuniyatlarni kursatib berdi: