Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

II-BOB. Bozor iqtisodiyot sharoitida tavakkalchilikni kamaytirish yo‘llari.

2.1.Tavakkalchilikni o‘lchash.

2.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tavakkalchilikka bo‘lgan munosabat.

2.3. Tavakkalchilikni (yo‘qotishlarni) pasaytirish.

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar
4.Kurs ishni bajarish grafigi

	Ishning nomi	Ishni bajarish muddati		Bajaranligi To‘g‘risidagi Belgi
		Boshlanishi	Tugashi
1	2	3	4	5
1	Al- Farg`oniy nomli va FarPI axborot resurs markazlarida (ARM) mavzu bo‘yicha adabiyotlar yig`ish
2	Ishning rejasini tuzish
3	Kirish qismi boyicha ishlash
4	Birinchi rejani tayyorlash va yozish.
5	Ikkinchi rejani tayyorlash va yozish.
6	Uchinchi rejani tayyorlash va yozish.
7	Xulosa qismini tayorlash va yozish
8	Adabiyotlarni rasmiyashtirish
9	Ilovalarni rasmiylashtirish
10	Tugallangan kurs ishini ilmiy rahbarga taqdim etish.

Topshiriq berilgan sana: ___________ yil

Tugallangan kurs ishni topshirish sanasi: ____________ yil

Kurs ishi rahbari: ________________. ____________

(imzo)

Topshiriqni oldim: ___________ __________ (imzo)

“______”______________2021y

Kafedra mudiri ______________ iq.fan.nom. Mo`minova E.

TAQRIZ

“Ishlab chiqarishda boshqaruv” fakulteti K3-19I guruh talabasi Mahmudov Husanjonning kurs ishi mavzusi: Bozor iqtisodiyoti davrida tavakkalchilik va uning vujudga kelishi.

1. Kurs ishi mazmuni______________________________________________

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Kurs ishining ijobiy tomonlari ____________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Kurs ishining salbiy tomonlari ____________________________________

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Tushuntirish qismi______________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Xulosa _________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________

Taqrizchi : ____________________________________________

(familiyasi, ismi, lavozimi, imzo)

Mundarija.

Kirish…………………………………………………………………….6

I-BOB. Tavakkalchilik tushunchasi va uni boshqarish………………………….8

4. 
   Bozor iqtisodiyoti davrida tavakkalchilikning tadbirkorlik
   

faoliyatiga ta’siri……………………………………………………………...8

5. 
   Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq tavakkalchiliklarning turlari………………………………………………..11
   
6. 
   Tadbirkorlik tavakkalchiliklarini boshqarish jarayoni.
   

Tavakkalchilikni baholash usullari…………………………………………14

II-BOB. Bozor iqtisodiyot sharoitida tavakkalchilikni

kamaytirish yo‘llari……………………………………………………………….18

2.1.Tavakkalchilikni o‘lchash…………………………………………………….25

2.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tavakkalchilikka bo‘lgan munosabat……...29

2.3. Tavakkalchilikni (yo‘qotishlarni) pasaytirish………………………………33

Xulosa………………………………………………………………………………35

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………..37

Kirish.

Tavakkalchilik-bu muqarrar tanlov vaziyatidagi noaniqliklarni bartaraf etish bilan bog’liq jarayonda ko’zlangan natijalarga erishish omadsizlik va maqsaddan chekinish ehtimolini miqdor va sifat jihatdan baholash imkoniyati mavjud holdagi faoliyatidir.

Ko’rsatib o’tilgan elementlar, ularning o’zaro bog’liqligi va o’zaro ta’sirchangligi tavakkalchilikning mazmun mohiyatida namoyon bo’ladi.

Shu bilan bir qatorda tavakkalchilikka uning mohiyatini anglash imkonini beruvchi bir qancha xislatlar xosdir. Unga quyidagi xislatlar kiradi.

-qarama-qarshilik (zidlik)

-alternativlik (muqobillik)

-noaniqlik (mavhumlilik)

Qarama-qarshilik-tavakkalchilikning muhim xislatlaridan biri bo’lib, u turli qarashlarda namoyon bo’ladi.

Tavakkalchilikning bu xususiyati muhim iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy ruhiy oqibatga sabab bo’ladi, chunki u jamiyat va texnika taraqqiyotini ta’minlaydi, jamoatchilikning fikrlash doirasiga ijobiy ta’sir etadi. Ikkinchi tomondan, tavakkalchilik avantyurizm, valyuntarizm, sub’ektivizmga, ijtimoiy taraqqiyotni tormozlashga olib keladi.

Tavakkalchilikning qarama-qarshi tabiati mavjud tavakkal harakatlarning to’qnashuvida namoyon bo’ladi. Masalan, u yoki bu harakatni amalga oshirish uchun maqbul yo’lni tanlagan kishi o’zini tavakkal ish qilgan deb hisoblasa, boshqa odamlar tomonidan u ehtiyotkorlik, har qanday tavakkalchilikdan xolis yoki aksincha deb baholash mumkin.

Tavakkalchilikning muqobillik xususiyati ikki va undan ortiq variantdagi imkoniyatlar yo’nalishlar harakatlar orasidan o’ziga mos - keluvchi variantni tanlash zaruratidan kelib chiqadi. Tanlov imkoniyatining mavjud bo’lmasligi, tavakkalchilik holatini inkor etadi. Qayerdagi tanlov bo’lmasa u yerda tavakkal harakatdagi vaziyat yuzaga kelmaydi, demak tavakkalchilik mavjud bo’lmaydi.

Tavakkalchilikning bu xislatiga e’tiborni qaratishimizning muhimligi shundan iborat-ki, u noaniqlikning ob’ektiv va sub’ektiv manbalarini inkor etadi va boshqaruv jarayonlarini amalda optimallashtiradi, kolaversa gap qandaydir noaniqliklarni to’liq bartaraf etish ustida emas (amalda mumkin bo’lmagan), balki ratsional alternativani tanlash maqsadida tavakkalchilikni hisobga olish zarurati ustida ketmoqda.

I-BOB. Tavakkalchilik tushunchasi va uni boshqarish.

1.1.Bozor iqtisodiyoti davrida tavakkalchilikning tadbirkorlik faoliyatiga ta’siri

Kichik biznes hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlanib borishi bilan xo‘jalik yuritishning asosini tashqil etuvchi raqobatning ahamiyati ortib bormoo‘da. Bunday sharoitda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun tadbirkorlar samarali boshqaruv uslublarini bilishlari, tavakkalchilik chegaralarini aniqlay olishlari, mavjud variantlardan eng maqbulini tanlay olishlari kerak. Bu esa tadbirkorning ishbilarmonlik o‘obiliyati bilan belgilanadi va har bir tadbirkordan ma’lum darajada bilim va malaka talab qiladi.

Tadbirkorlik – foyda olish maqsadida o‘z mol-mulkini tavakkkalchilik asosida biznesga tikish jarayoni ekanligi tufayli, bunday faoliyat doimiy ravishda ma’lum bir xatarlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Mamlakatimiz va xorijda to‘plangan tajribalar tadbirkorlik faoliyatini tavakkalchiliksiz amalga oshirib bo‘lmasligini ko‘rsatmoqda. Shuning uchun ham tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan insonlarning hayoti umid va tushkunlik, tinimsiz mehnat va xavotirlarga to‘la bo‘ladi.

Tadbirkor tavakkalchiligi yuqori bo‘lgan ishga tayyor bo‘lgan odamlar o‘atoriga kiradi. U tavakkalchiligi o‘ta yuqori bo‘lgan loyihalarni yechishi va hal qilishi mumkin yoki tavakkalchilikning darajasi unchalik kuchli bo‘lmagan biznes bilan shug‘ullanishi mumkin.

Tavakkalchilik – kelgusidagi vaziyat noaniq bo‘lgan sharoitda pirovard natija yaxshi bo‘lishiga umid bog‘lab, mol-mulk yoki foydadan mahrum bo‘lish (to‘liq yoki qisman) xavfini o‘z bo‘yniga olib amalga oshiriladigan tadbirkorlik faoliyatidir.

Tadbirkorlik subyektining faoliyati bilan bog‘liq tavakkalchilik turlarining mohiyati va kelib chiqish xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha turkumlash mumkin (13-chizma):

tabiiy jarayonlar bilan bog‘liq tavakkalchilik;

ishlab chiqarish faoliyatiga oid tavakkalchilik;

mahsulotlarni tashish va asrash jarayoni bilan bog‘liq tavakkalchilik;

tijorat faoliyatiga oid tavakkalchilik;

moliyaviy faoliyatga oid tavakkalchilik;

siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hususiyatdagi tavakkalchilik.

Tavakkalchilikni tug‘diradigan xavflarning turlari xilma-xil bo‘lib, ularning ba’zi birlari subyektning o‘z faoliyatini natijasida yuzaga kelsa, ikkinchi turlari unga bog‘liq bo‘lmagan tashqi omillarning ta’sirida yuzaga keladi.

Tavakkalchilikning turlari	Tarkibi
Tabiiy jarayonlar bilan bog‘liq tavakkalchilik	favqulodda yuz beradigan tabiiy ofatlarning (yer qimirlashi, yong‘in, suv toshqini, jala, do‘l, dovul, qurg‘oqchilik va boshqa) xavfi; tabiiy-iqlimiy sharoitlar, ob-havoning keskin o‘zgarishi bilan bog‘liq xavf-xatarlar va boshqalar.
Ishlab chiqarishga oid tavakkalchilik	ishlab chiqarish jarayonining izdan chiqishi yoki to‘xtab qolishi xavfi; moddiy resurslar bo‘yicha ta’minotdagi uzilishlarning xavfi; texnologik asbob-uskunalarning jismoniy va ma’naviy eskirishi, ishdan chiqishi va buzilish xavfi; bino-inshootlarning yemirilishi, cho‘kishi va qulashi bilan bog‘liq xavflar; sifatsiz xom ashyo oqibatida yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarish xavfi; mehnat xavfsizligiga rioya etmaslik oqibatida xodimlarning jarohat olishi xavfi va boshqalar.
Mahsulotlarni asrash va tashishga oid tavakkalchilik	transport vositalarida yuklarni tashish jarayonida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar va nobudgarchiliklar; mahsulotlarni asrash jarayonida yuz berishi mumkin tabiiy me’yordagi va undan yuqori bo‘lgan buzilishlar va nobudgarchiliklar xavfi; tovar-moddiy qiymatliklarni o‘g‘irlash va talon-taroj qilish oqibatida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlar.
Tijorat faoliyatiga oid tavakkalchilik	bozor konyukturasidagi o‘zgarishlar xavfi; iste’molchilar talabining tushib ketishi xavfi; bozorda taklif hajmining keskin oshib ketishi xavfi; mahsulotning sotilmay qolishi xavfi; raqobat ko‘rashiga bardosh berolmaslik xavfi; mahsulot bahosining keskin pasayishi xavfi va boshqalar.
Moliyaviy faoliyatga oid tavakkalchilik	pulning qadrsizlanishi va inflyatsiya xavfi; valyuta hisob rao‘amidagi mablag‘larning salbiy farqlanishi xavfi; investitsion sarflarning o‘zini o‘oplamasligi xavfi; pul oo‘imlari va aylanma mablag‘larning yetishmasligi xavfi; debitor va kreditor o‘arzlarning ko‘payib ketishi xavfi; noto‘lovlar xavfi; qimmatli qog‘ozlar qiymatining tushib ketishi xavfi; o‘arzga olingan mablag‘larni qaytarolmaslik xavfi va boshqalar.
Siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy harakterdagi tavakkalchilik	milliy mojarolar, harbiy to‘qnashuvlar, g‘alayonlar, terrorizm xavfi; ish tashlashlar, korrupsiya va jinoyatchilik xavfi; kutilmaganda solio‘, bojxona va boshqa me’g‘riy qonunchilik hujjatlarining o‘zgarishi; iqtisodiy beqarorlik va o‘sish sur’atlarining pasayishi; eksport va import tartibini murakkablashtirish xavfi.

1.2.Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq tavakkalchiliklarning turlari.

• 
  Tashqi omillarga bog‘liq bo‘lmagan tavakkalchilik ko‘pincha quyidagi sabablarga ko‘ra vujudga kelishi mumkin:
  
• 
  boshqaruv xodimlarining ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va boshqa sohalarda noto‘g‘ri o‘arorlar qabul qilishi;
  
• 
  xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yishdagi xatoliklar;
  
• 
  xodimlarning o‘z xizmat vazifasiga mas’uliyatsizlik bilan yondoshuvi;
  
• 
  -subyektni rivojlantirish strategiyasi va biznes rejasini noto‘g‘ri shakllantirish;
  
• 
  o‘zini qoplamaydigan va aniq hisob-kitoblar qilinmagan loyihalarga qo‘l urish;
  
• 
  daromadlar va xarajatlarni doimiy nazorat ostiga olmaslik;
  
• 
  biznesdagi tashqi sheriklarni tanlashga mas’uliyatsizlik bilan yondoshuv;
  
• 
  buxgalteriya hisobini to‘g‘ri va aniq yuritmaslik;
  
• 
  hisobot shakllarini to‘g‘ri va aniq to‘lg‘asmaslik;
  
• 
  bozor konyukturasini, raqobat muhitini, talab va taklif nisbatini, iste’molchilarning hatti-harakatini va boshqa omillarni doimiy kuzatib bormaslik.
  

Bunday tavakkalchiliklarning turlarini subyekt boshqaruvchilari doimiy ravishda kuzatib borishlari va ular natijasida yuzaga keladigan zararlarni pasaytirish tadbirlarini belgilab borishlari mumkin.

Tashqi omillarning ta’siri natijasida yuzaga keladigan tavakkalchilik turlari subyekt boshqaruvchilari yoki xodimlarining hatti-harakatlariga bog‘liq bo‘lmay, ko‘pincha favqulodda shart-sharoitlarning ta’sirida yuzaga keladi.

Har qanday tadbirkorlik firmasi tavakkalchilik bilan bog‘liq faoliyat olib borar ekan, doimiy ravishda tavakkalchilik turlarini aniqlaydi, ma’qul bo‘lgan chegarasini belgilaydi hamda uning keskin oqibatlaridan o‘zini himoyalash yo‘llarini qidiradi.

Tavakkalchilikdagi xavf darajasini aniqlash, uning oldini olish yo‘llarini izlab topish va oqibatida yuz berishi mumkin bo‘lgan zararlarni pasaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishga oid faoliyatni tavakkalchilikni boshqarish tizimi deb ataladi.

Tadbirkorning tavakkalchilikni boshqarish doirasidagi faoliyati o‘z subyektining daromadligiga tahdid soluvchi tavakkalchiliklarning ta’siridan himoya qilishga yo‘naltirilgan.

Tavakkalchilikni oo‘ilona boshqarish subyektning uzoq muddatli istio‘bolda muvaffao‘iyatga erishish imkoniyatini oshiradi, uning moliyaviy holatining yomonlashish xavfini bir muncha bo‘lsada kamaytiradi.

Tadbirkor uchun paydo bo‘ladigan tavakkalchilikni taxminiy bilish zarurdir, lekin buning o‘zi yetarli emas. Muhimi, tavakkalchilikning aniq turi korxona faoliyatiga o‘anday ta’sir ko‘rsatayotganligi va qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini aniqlab, uni to‘g‘ri baholay bilish va shundan so‘ng subyektining iqtisodiy samaradorligiga ta’sirini hisoblab topishdir. Tavakalchilikni boshqarish bir-birini to‘ldirib boruvchi bir nechta bosqichlardan iborat bo‘ladi (13-chizmaga qarang).

Tavakkalchilikni boshqarishda eng avvalo yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan uning turlari aniqlanadi, ular tahlil etiladi va zararning kutiladigan darajasi hisoblanadi. Keyingi bosqichda uning oldini olish, ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni pasaytirish yoki sug‘urtalash tadbirlari ishlab chiqiladi va uni boshqarish usullari tanlanadi. Oxirgi bosqichda esa ko‘rilgan zararlarni qoplash, oqibatlarini tahlil etish va bartaraf qilish choralari ko‘riladi.

Umuman olganda, tavakkalchilikni boshqarish tadbirkorga resurslardan yanada oqilona foydalanish, javobgarlikni taqsimlash, firma faoliyatining natijalarini yaxshilash va tavakkalchilikning ta’siridan xavfsizligini ta’minlash imkonini yaratiladi.

Taxminiy tavakkalchilikni ani=lash

Tavakkalchilikdaki xavf eshtimolini tashlil etish va basholash

Xavfni oldini olish yoki pasaytirish imkoniyatlarini belgilash