Ishlab chiqarish kompleks mexanizatsiyalashtrish va avtomatlashtrisha

Mehnatni muxofaza qilishga oid davlat qonunchiligi
O‘zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida” Qonuni 6 may 1993 yil 6 mayda qabul qilingan bo‘lib, hozirgi vaqtdagi bozor iqtisodiyotining zamonaviy talablariga va amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarning chuqurlashtirish, iqtisodiyotni liberallashtirish, davlatning xususiy sherikchilikni mustahkamlash, mamlakatda mehnat qonunchiligi va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirilishiga qaratilgan chora-tadbirlarga mos keladigan yangi tahrirdagi Qonun bo‘lishini davr talab etdi.
Qonun loyihasini tayyorlashda mehnatni muhofaza qilish va mehnat xavfsizligi sohasidagi XMTning Konventsiya va tavsiyalari, 20 dan ziyod horijiy davlatlarning shu jumladan Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya, Koreya, Rossiya, Belarus, Qozog‘iston va boshqa davlatlarning, mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha qonunchiligi va me'yoriy hujjatlari o‘rganildi.
Shuningdek mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi tomonidan ushbu qonun loyihasini tayyorlashda vazirliklarning va tarmoq idoralarining, katta sanoat korxonalarining, keng jamoatchilikning (fuqarolarning) takliflari inobatga olindi.
Qonunda mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari belgilanib, Qonunga kiritilgan normalar davlat organlari tomonidan qonun talablarini bajarishda har xil aralashuvlarni va korrupsiyani oldini olish, tadbirkorlarga qulay sharoitlar yaratish va ishlovchi xodimlarni mehnat sharoitlarini doimiy ravishda yaxshilashga hamda ularning mehnatni muhofaza qilish sohasida ijtimoiy himoyani ta'minlashga qaratildi.
Ushbu Qonunda jamoaviy himoya vositalari, zararli ishlab chiqarish omili, ish o‘rni, ishlab chiqarish faoliyati, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa, kasb kasalligi, mehnat sharoitlari, mehnatni muhofaza qilish, mehnatda mayib bo‘lish, noqulay ishlab chiqarish omillari, xavfli ishlab chiqarish omili, shaxsiy himoya vositalari kabi tushunchalarga atroflicha ta'rif berildi.
Mazkur Qonunning qabul qilinishida:
mehnatni muhofaza qilishni respublika, tarmoq va hudud darajasida davlat organlarining vazifalari belgilandi hamda mehnatni muhofaza qilish talablarini bajarishga ish beruvchi bilan birga xodimning ham mas'uliyati oshirilishi;
mehnatni muhofaza qilish xizmatini tashkil etishga imkoniyatlari yetmagan kichik korxonalarda mehnatni muhofaza qilish xizmatining vazifalarini bajarish autsorsing asosida mehnatni muhofaza qilish sohasida xizmatlar bozorining professional ishtirokchilarini (tadbirkorlarni) jalb qilinishi;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklarini oldini olish hamda kamaytirilishi tashkilotning iqtisodiy holatini o‘sishiga sabab bo‘ladi, ish beruvchilarning mehnat muhofaza qilishni tashkil etish maqsadida tashkilotlar tomonidan ixtiyoriy ravishda mehnatni muhofaza qilishni boshqarish tizimini audit qilish mexanizmi joriy etilishi;
xodimlarning ayrim toifalari, ayollar, voyaga yetmagan shaxslarni va mehnat qobiliyati cheklangan shaxslar uchun mehnatni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilanishi;
mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha jamoatchilik nazoratini o‘rnatishni ta'minlash yuzasidan talablar kiritildi va boshqa davlat boshqaruvi organlarining mehnatni muhofaza qilish sohasidagi vakolatlari belgilanishi nazarda tutildi;
Bundan tashqari tashkilotlarda ish beruvchi va xodimlarning mehnatni muhofaza qilish talablarini bajarish bo‘yicha mas'uliyatini oshirish, shu jumladan, ishlab chiqarishda sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalarning oldini olish choralarini ko‘rish borish belgilandi.
Qonunda mehnat sharoitlari bo‘yicha ish o‘rinlari attestatsiyasi, Mehnat sharoitlari davlat ekspertizasi talablari ham kiritilgan bo‘lib, bu mehnat sharoitlari bo‘yicha ish o‘rinlari attestatsiyasini o‘tkazish orqali xodimlarga zararli va (yoki) xavfli mehnat sharoitlarida ishlaganlik uchun kafolatlar hamda kompensatsiyalar berilishining to‘g‘riligini, xodimlarning haqiqiy mehnat sharoitlarini baholash maqsadida amalga oshirilishi belgilanib qo‘yilgan.
1-modda. Mehnatga oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ hujjatlar
O‘zbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlar mehnat to‘g‘risidagi qonunchilik, jamoa kelishuvlari, shuningdek jamoa shartnomalari va boshqa lokal normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.*
* Bundan buyon matnda “mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar” deb yuritiladi.
LexUZ sharhi
Qarang: mazkur Kodeksning 29-moddasi.
Mehnat to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Kodeks, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va Oliy Majlis qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi qonunlari va Jo‘qorg‘i Kenges qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Hukumatining qarorlari, davlat hokimiyatining boshqa vakillik va ijroiya organlari o‘z vakolatlari doirasida qabul qiladigan qarorlardan iboratdir.
Mulkchilikning barcha shaklidagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlarda*, shuningdek ayrim fuqarolar ixtiyorida mehnat shartnomasi (kontrakt)** bo‘yicha ishlayotgan jismoniy shaxslarning mehnatga oid munosabatlari mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.
* Bundan buyon matnda “korxonalar” deb yuritiladi.
** Bundan buyon matnda “mehnat shartnomasi” deb yuritiladi.
(1-modda O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
Oldingi tahrirga qarang.
2-modda. Mehnat to‘g‘risidagi qonunchilikning vazifalari
Mehnat to‘g‘risidagi qonunchilik xodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini e’tiborga olgan holda, mehnat bozorining samarali amal qilishini, haqqoniy va xavfsiz mehnat shart-sharoitlarini, xodimlarning mehnat huquqlari va sog‘lig‘i himoya qilinishini ta’minlaydi, mehnat unumdorligining o‘sishiga, ish sifati yaxshilanishiga, shu asosda barcha aholining moddiy va madaniy turmush darajasi yuksalishiga ko‘maklashadi.
(2-modda O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
3-modda. Mehnat kodeksining amal qilish doirasi
Mehnat kodeksi O‘zbekiston Respublikasining butun hududida amal qiladi.
Oldingi tahrirga qarang.
4-modda. Mehnatga oid munosabatlarni qonunchilik orqali va shartnomalar asosida tartibga solishning o‘zaro bog‘liqligi
Xodimlar uchun mehnat huquqlarining va kafolatlarining eng past darajasi qonun hujjatlari bilan belgilab qo‘yiladi.
Qonun hujjatlaridagiga nisbatan qo‘shimcha mehnat huquqlari va kafolatlari boshqa normativ hujjatlar, shu jumladan shartnoma yo‘sinidagi hujjatlar (jamoa kelishuvlari, jamoa shartnomalari, boshqa lokal hujjatlar), shuningdek xodim va ish beruvchi o‘rtasida tuzilgan mehnat shartnomalari bilan belgilanishi mumkin.
Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalarning shartlari, agar qonunda boshqa holat ko‘rsatilmagan bo‘lsa, bir taraflama o‘zgartirilishi mumkin emas. Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinmagan masalalar mehnat to‘g‘risidagi shartnoma taraflarining kelishuvi asosida, o‘zaro kelishilmagan taqdirda esa, — mehnat nizolarini ko‘rib chiqish uchun belgilangan tartibda hal qilinadi.
(4-modda O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
LexUZ sharhi
Qarang: mazkur Kodeksning 89, 95-moddalari, 156-moddasining 2-qismi, XV bobi, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi II bo‘limining 2-kichik bo‘limi (“Da’vo ishini yuritish”).
5-modda. Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalar shartlarining haqiqiy emasligi
Oldingi tahrirga qarang.
Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalarning xodimlar ahvolini mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilganiga qaraganda yomonlashtiradigan shartlari haqiqiy emas.
(5-moddaning matni O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
LexUZ sharhi
Qarang: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 11-martdagi 133-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Yozma holdagi mehnat shartnomasi (kontrakt) tuzish yuzasidan tavsiyalari”ning VI bo‘limi (“Mehnat shartnomasi (kontrakt) shartlarining haqiqiy emasligi”).
6-modda. Mehnatga oid munosabatlarda kamsitishning taqiqlanishi
Barcha fuqarolar mehnat huquqlariga ega bo‘lish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga egadir. Jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holati va mansab mavqeyi, dinga bo‘lgan munosabati, e’tiqodi, jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek xodimlarning ishchanlik qobiliyatlariga va ular mehnatining natijalariga aloqador bo‘lmagan boshqa jihatlariga qarab mehnatga oid munosabatlar sohasida har qanday cheklashlarga yoki imtiyozlar belgilashga yo‘l qo‘yilmaydi va bular kamsitish deb hisoblanadi.