Ишлаб чиқаришнинг метрологик асослари

Stixiyali  rivojlanish  davri. 
Metrologiya  xizmati  va 
metrologik  ta’minot  masalalarining  dastlabki  kurtaklari  turli 
davlatlarda  turlicha  tarzda  vujudga  kela  boshlagan.  Masalan,  rus 
knyazi  Svyatoslav  Yaroslavich  belidagi  oltin  kamaridan  uzunlikning 
namunaviy 
o’lchash  vositasi  sifatida  foydalangan.  Tarixiy 

---

 
13 
ma’lumotlarga  ko’ra  knyaz  davriy  ravishda  bozor  rastalarini  oralab 
yurib,  turli  mato  sotuvchilarining  uzunlik  o’lchovlarini  kamari  bilan 
taqqoslab  turgan.  Agar  ular  orasidagi  tafovut  belgilanganidan  ortib 
ketsa, sotuvchini shafqatsiz jazolagan.  
Italiyada  ham  bu  borada  muayyan  tartib  belgilangan  edi  (o’rta 
asrlarda).  Cherkov  va  butxonalarda  aniq  sondagi  marvarid  donalari 
saqlanib, ulardan sochiluvchan (dispers) moddalarning hajm va massa 
birliklarini hosil qilishda foydalanganlar. 
Markaziy  Osiyoda  ham  o’lchovlar  va  ularning  turg’unligini 
saqlash,  o’lchash  qoidalariga  qat’iy  rioya  etish  masalalariga  jiddiy 
e’tibor  berilgan.  Aksariyat  hollarda  buning  nazorati  eng  yuqori 
amaldorlar tomonidan olib borilgan. Masalan, islom ta’limotida to’g’ri 
o’lchash,  ya’ni  xaridor  haqini  urib  qolmaslik  (buni  hozirda  ham 
«tarozidan urib qolish» deyiladi) masalalariga juda qattiq qaralgan. Bu 
borada  xalqimiz  manaviyatiga  singdirilgan  «xaridorning  haqi  etti 
pushtingga  uradi»,  «tarozidan  urib  qoluvchining  joyi  do’zahning  eng 
to’rida  bo’ladi»,  «xaridor  haqiga  xiyonat  qiluvchi  ollohning  birinchi 
dushmanlaridandir» kabi iboralar bu ta’limotning isbotidir.  
Tarixiy  yozishmalarda  davlatlar  orasida  urushlarning  kelib 
chiqishlarida  ba’zan  o’lchashlardagi  kelishmovchilik  ham  sabab 
bo’lganligi kabi ma’lumotlar ham keltirilgan. 
Garchand,  o’lchashlar  nazariyasining,  bundagi  yondoshuvlarning 
turli  davlatlardagi  rivojlanishi  turlicha  uslub  va  usullarda,  muayyan 
ma’noda  stixiyali  tarzda  bo’lgan  bo’lsada,  barcha  hollarda  quyidagi 
umumiylik prinsiplari saqlanib qolgan: 
- o’lchovning o’z xossalarini uzoq muddat saqlab qolishi; 
-  o’lchov  qiymatining  takroriy  o’lchashlarda  o’zgarmasligi 
(doimiyligi); 
-  o’lchanayotgan  kattalikning  turli  qiymatlarini  hosil  qilish 
imkoniyatini mavjud bo’lishi. 
Bu  davrdagi  o’lchashlarning  asosiy  kamchiligi  sifatida  o’lchov 
birliklarining  o’zaro  mutanosibligi  bo’lmaganligi  hamda  asosiy 
kattaliklarning  birliklarini  bir-biriga  bog’liq  emasligini  ko’rsatish 
mumkin.