Ишлаб чиљариш омиллари бозори

Jamg’arma va vaqt bo’yicha chekli tanlash normasi. Insonlar joriy va kelajakdagi iste’molni bir-biri bilan solishtirib, jamg’arish to’g’risida qaror qabul qiladilar. Odatda shaxs kelajakda ko’proq iste’mol qilish uchun bugungi kundagi bir so’mlik iste’molidan voz kechadi. Masalan, shaxsning bir yillik daromadi 100 ming so’m bo’lsin. Agar u ushbu daromadini joriy yilda to’liq iste’mol qilsa, uning jamg’armasi nolga teng bo’ladi. Shaxs ushbu daromadidan 10 ming so’mini jamg’aradi (10 ming so’mlik joriy iste’moldan voz kechadi), agar u kelajakda 10 ming so’mdan ko’proq iste’mol qilish imkoniyatiga ega bo’lsa, masalan 15 ming so’mlik. U holda uning vaqt bo’yicha chekli tanlash normasi quyidagicha aniqlanadi:
- vaqt bo’yicha chekli tanlash normasi, bu shaxsning umumiy tushum darajasi o’zgarmagan sharoitda bir birlik joriy iste’moldan voz kechish hisobiga bo’ladigan kelajakdagi qo’shimcha iste’mol qiymati bo’lib, u shu voz kechilgan birlik iste’molni qoplash uchun etarlidir.
Vaqt bo’yicha tanlash investitsiya qo’yishga jamg’arma orqali ta’sir qiladi. Lekin, joriy iste’mol hisobidan jamg’armani xohlagancha oshirish mumkin emas. Nega deganda, umumiy daromad cheklangan. Jamg’arma umumiy daromaddan iste’molni ayrilganiga teng.
bu yerda: - jamg’arma; - umumiy daromad; - iste’mol.
Ma’lumki foiz stavkasi qancha yuqori bo’lsa, jamg’arishga moyillik shuncha yuqori bo’ladi va aksincha.
Qiymatni diskontirlash. Bir yildan keyin beriladigan bir so’mning bugungi qiymati qancha bo’ladi? Bu savolga javob - foiz stavkasiga bog’liqdir. Faraz qilaylik, foiz stavkasi bo’lsin. U holda biz bir so’mni jamg’aradigan bo’lsak, uning qiymati bir yildan keyin so’mga teng bo’ladi (agar foiz stavkasi bo’lsa, bugungi bir so’m bir yildan keyin 1,5 so’mga teng bo’ladi). Demak, aytishimiz mumkinki, bir yildan keyin olinadigan bir so’mning bugungi qiymati so’mga teng, ya’ni u bir so’mdan kichik bo’ladi. Xuddi shunday ikki yildan keyin to’lanadigan bir so’mning bugungi qiymati ga teng bo’ladi. Nima uchun deganda, bir so’m foiz stavkasi bo’yicha investitsiyaga qo’yilsa, ikki yildan keyin u so’mga teng bo’ladi.
Umumlashtirib aytadigan bo’lsak, joriy diskontirlashtirilgan qiymat (Present Discount Value), ya’ni boshlang’ich yilga keltirilgan qiymat - bu ma’lum muddat o’tgandan keyin to’lanadigan bir so’mning bugungi qiymati (narxi).
Agar muddat bir yilga teng bo’lsa, ga teng.
Agar muddat yilga teng bo’lsa, ga teng bo’ladi.
Quyidagi jadvalda (3-jadval) bir dollarning har xil foiz stavkalaridagi keltirilgan qiymatlari ko’rsatilgan.
13.3-jadval.
1 dollarning diskontirlangan (keltirilgan) qiymati.

Foiz	Yillar
stavkasi	1	5	10	20
0,01	0,990	0,951	0,905	0,820
0,05	0,952	0,784	0,614	0,377
0,10	0,909	0,621	0,386	0,149
0,15	0,870	0,497	0,247	0,061
0,20	0,833	0,402	0,162	0,026

Jadvaldan ko’rish mumkinki, foiz stavkasi qancha yuqori bo’lsa, bir dollarning joriy diskontirlangan (boshlang’ich yilga keltirilgan) qiymati shuncha kichik bo’ladi. Masalan, foiz stavkasi 5% bo’lganda, 10 yildan keyin olinadigan dollarning bugungi qiymati 61,4 sentga teng bo’ladi, 10 foizlik stavkada esa ushbu ko’rsatkich 38,6 sentga va 20% bo’lganda 16,2 sentga teng bo’ladi.
Vaqt bo’yicha diskontirlangan (boshlang’ich vaqtga keltirilgan) daromadni qaraymiz. Faraz qilaylik, bizda ikki xil daromad bor. Birinchisini "A" deb belgilasak, ikkinchi daromadni "V" deylik. "A" daromad 400 so’mga teng bo’lib, uning 200 so’mi hozir to’lanadi, qolgan 200 so’mi bir yildan keyin to’lanadi. "V" daromad 440 so’m bo’lib, uning 40 so’mi bugun to’lanadi, 200 so’mi bir yildan keyin, qolgan 200 so’mi ikki yildan keyin to’lanadi. Ushbu ikki variantdan qaysi biri foydaliroq hisoblanadi? Javob: foiz stavkasiga bog’liq. Ushbu daromadlarni boshlang’ich vaqtga keltirilgan qiymatini hisoblaymiz.