Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш

Савол ва топшириқлар

1. 
   Транспортнинг асосий вазифалари нималардан иборат?
   
2. 
   Транспортнинг бошқа хўжалик тармоқлари билан алоқасини тушунтириб беринг.
   
3. 
   Табиий, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-географик омиллар транспорт тўри ва тизимини жойлашувига қандай таъсир кўрсатади?
   
4. 
   Ўзингиз яшаётган вилоятда транспортнинг қайси турлари яхши ривожланган?
   

9-маъруза . Аҳолининг жойлашуви

Режа

1. 
   Аҳолининг ижтимоий ишлаб чиқаришдаги ўрни.
   
2. 
   Аҳоли жойлашувининг ўзига хос хусусиятлари.
   
3. 
   Аҳоли жойлашувига таъсир қилувчи омиллар.
   
4. 
   Аҳолининг ҳудудий тизимлари ва аҳоли манзилгоҳларининг типлари.
   

«Аҳоли» тушунчаси кўпроқ аҳоли географияси, иқтисодиёт, тиббиёт каби ижтимоий (гуманитар) соҳаларда қўлланилиб, у маълум бир ҳудудда яшовчи кишиларнинг бирлигини англатади. Масалан, Чуст тумани аҳолиси, Наманган аҳолиси, Ўзбекистон аҳолиси, Дунё аҳолиси ва ҳ.к. Кўриниб турибдики, бу ерда нисбатан каттароқ ҳудуд назарда тутилмоқда, кичик ҳудудларда яшовчи кишиларнинг бирлигини, ҳудудий умумийлигини «социум» тушунчаси ифодалайди ва у социология фани учун хос (ўзбек тилида бу жамоа, маҳалла ахли маъносига мос келади). Социология эса маълум ёшдаги шахс, миллат, касб эгаларини одатда кичик ҳудудлар доирасида тадқиқ қилади.

Тарих ва этнографияда «халқ» тушунчаси қўлланилади, муайян бир маъмурий ҳудуд иқтисодиёти «халқ хўжалиги» атамаси билан тавсифланади. Шунингдек, биология, психология, тиббиёт каби фанларда одам, инсон тушунчалари кўпроқ учрайди.
Аҳоли кенг маънодаги ижтимоий-иқтисодий категориядир; аниқроғи – у 100% ижтимоий ва тахминан 50% иқтисодийдир. Сабаби, барча аҳоли, ёшу-қари дам олади, даволанади, хуллас ижтимоий ҳаёт кечиради, меҳнатга лаёқатли аҳоли, яъни оилага даромад келтирувчилар эса унинг ярмига яқинини ташкил этади.
Аҳоли ижтимоий ишлаб чиқаришнинг эгаси ёки субъектдир, у бу жараённинг бошида ва айни вақтда унинг охирида туради. Чунки, ишлаб чиқарувчи куч ҳам, истеъмолчи ҳам аҳолидир. Бозор муносабатларига ўтиш даврида иқтисодиётнинг «социаллашуви» энг аввало аҳолининг иккинчи хусусияти билан боғлиқ.
Таъкидлаш лозимки, аҳолини ишлаб чиқариш тармоқлари ва корхоналаридан фарқ қилиб, том маънода жойлаштириш қийин. Меҳмонни уйда, талабаларни ётоқхонада, қочоқларни мамлакатда жойлаштириш мумкин, аммо аҳолини эмас; у аксинча жойлашади, ўзини ўзи ташкил қилади. Шу нуқтаи назардан қараганда, аҳоли ишлаб чиқаришни жойлаштиришдаги бошқа соҳаларга кўра кам ҳаракатчан ҳисобланади.
Аҳоли ишлаб чиқаришни жойлаштиришга икки ҳил, яъни меҳнат ресурси ҳамда истеъмолчи сифатида таъсир этади. Меҳнат ресурсининг таъсири ҳам икки кўринишда бўлиб, бу ерда унинг миқдор ва сифат кўрсаткичлари аҳамиятлидир. Чунончи, маҳсулот бирлигига нисбатан кўп ишчи кучи талаб қиладиган саноат ва қишлоқ хўжалик тармоқлари, масалан, пахта тозалаш, консерва, вино заводлари, тўқимачилик комбинатлари, тикув ва трикотаж фабрикалари, пахта, сабзавот етиштириш, боғдорчилик ва бошқалар, одатда меҳнат ресурси кўп ва арзон бўлган ҳудудларда жойлаштирилади. Бу тоифадаги саноат корхоналари аксарият ҳолларда туман марказлари ка кичик шаҳарларга «ҳаёт беради». Жумладан, Хоразм вилояти, Фарғона водийси саноат ва аҳоли манзилгоҳлари бунга яққол мисол бўла олади. Ушбу ҳудудлар иқтисодиёти мужассамлашув даражасининг пастлиги, йирик қишлоқлар ҳамда кичик шаҳарларнинг кўплиги билан тавсифланади.
Ривожланган мамлакатлар ва фан-техника марказларида кам, бироқ юқори малакали ишчи кучи талаб қиладиган саноат тармоқлари жойлаштирилади. «Ишталаб» корхоналарга приборсозлик, радио, ҳисоблаш машиналари, компьютер, ишлаб чиқариш, аниқ машинасозлик ва бошқалар киради. Бундай районларда оддий (малакасиз) ишчи кучи етишмаса, кўп меҳнат талаб қиладиган ҳудудларда эса малакали меҳнат ресурслари танқис. Ушбу ҳудудий номувофиқлик жаҳон хўжалигининг жойлашувига ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда. Масалан, кўп ва арзон ишчи кучига муҳтож ва экологик тоза бўлмаган саноат корхоналари яхши ривожланаётган мамлакатларда жойланмоқда. Уларда ишчи кучининг арзонлиги чет эл инвестицияларини кириб келишида, қўшма корхоналарни қуришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади.
Аҳолининг ижтимоий хусусияти, яъни унинг истеъмолчи эканлиги кундалик харид моллари, халқ истеъмол товарлари каби барча учун ва ҳамма вақт керак бўлган корхоналар жойлашувини белгилайди. Ҳозирги даврда иқтисодиётнинг «ижтимоийлашуви» ялпи саноат маҳсулоти билан бир қаторда халқ истеъмол молларини ишлаб чиқариш кўрсаткичларида ҳам ўз аксини топади.
Аҳоли жойлашувининг энг муҳим хусусияти унинг зичлик кўрсаткичи орқали ифодаланади. Зичлик брутто ва нетто (тоза) кўринишда бўлади. Биринчиси мамлакат ёки район ҳудудининг умумий майдонига нисбатан ҳисобланади ва 1км² га неча киши тўғри келишини кўрсатади. Масалан, Ўзбекистон бўйича ўртача аҳоли зичлиги 1км²га 54 кишини ташкил этади (бу «ўртача» рақам ҳеч ким яшамайдиган Орол денгизи акваториясига, баланд минтақаларига, доимий аҳолиси деярли йўқ бўлган катта чўл ва саҳроларга ҳам тааллуқлидир).
Агар мазкур кўрсаткич фақат аҳоли яшайдиган ҳудудларга, хусусан суғориладиган ерларга нисбатан ҳисоблаб чиқилса, у соф ёки нетто кўринишига эга бўлади. Экиладиган майдонлар бўйича зичлик одатда қишлоқ аҳолиси учун аҳамиятлидир.
Демографик зичлик билан ишлаб чиқаришнинг жойлашуви, ихтисослашуви ва ҳудудий мужассамлашуви, иқтисодий зичлик ўртасида маълум даражада алоқадорлик мавжуд. Жумладан, зичликнинг энг юқори кўрсаткичлари қайта ишлаш саноати ривожланган ҳудудларда, шаҳар атрофида, қадимдан суғорма деҳқончилик тарқалган воҳа ва водийларда, агросаноат районларида кузатилади. Табиийки, бундай ҳудудларга ишлаб чиқариш ривожланишининг интенсив йўналиши хосдир. Айни чоғда экстенсив хўжалик тизимига эга бўлган чорвачилик, айниқса яйлов чорвачилиги, ўрмончилик ҳамда тоғ-кон саноати районларида аҳоли зичлиги анча паст.
1-жадвал