«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

5-Bo’lim.  LOKOMOTIVLARNING ELEKTR APPARATLARI
5.1. Elektr apparatlarning ishlash sharoiti va vazifаsi.asi
Lokomotivlarning   ishlash   jarayonida   elektr   apparatlar   vibratsiya,   zarblar,
haroratning   keskin   o‘zgarishi,   chang,     dizel   yoqilg‘isi   va   dizel   moyi   parlari
ta’siriga   uchraydi.   Vibratsiya   elektr   apparatlarning   detallari   tebranishiga   olib
keladi.   Bu   tebranishlar   boltli   birikmalarni   bo‘shab   qolishiga,   tarmoqlanadigan
chiqish joyi uzilishiga yoki elektr apparatlarning to‘satdan ishga tushib ketishiga
olib keladi. Bunday holatlar sodir bo‘lmasligi uchun, barcha qotirish detallari –
boltlar, gaykalar, vintlar, shpilkalar, prujinali shaybalar bilan o‘rnatiladi. Bir qator
elektr   apparatlarga   shplintlar,   kontrgaykalar,   groverlar   va   bukib   qo‘yiladigan
shaybalar o‘rnatiladi. 
Ishonchli   elektr   kontaktlar   hosil   qilish   uchun   tok   o‘tkazuvchi   qismlar
kavsharlanadi.   O‘tkazgichlar   vibratsiya   va   zarblar   ta’sirida   siljib   ketishiga   yo‘l
qo‘ymaydigan   tarzda   ulanadi.     Elektr   apparatlarning   bir   qismi   amortizatorlarga
o‘rnatiladi. Yuqori sezgirlik va aniqlikga ega bo‘lgan elektr apparatlari himoya
qobiqlari (kojux) bilan yopiladi.
Mis va mis qotishmasidan tayyorlangan detallar qalay bilan qoplanadi yoki
maxsus   emal   hamda   lak   bilan   bo‘yaladi,   faqat   detallarning   ishchi   kontaktlari
bundan mustasno. Qora metallardan tayyorlangan detallar rux bilan qoplanadi yoki
bo‘yaladi, ayrim hollarda esa xrom va nikel bilan ishlov beriladi. 
Sharnirli birikmalarni po‘lat o‘qlari odatda qoplamasiz tayyorlanadi, lekin
birikma teshiklariga bronza yoki jezdan tayyorlangan vtulkalar presslab kiritiladi.
Izolyator   ichiga   kirib   qolgan   chang   izolyatsiyani   to‘sib   qo‘ymasligi   uchun   tok
o‘tkazuvchi   detallar   orasidagi   masofa   kattalashtiriladi.   Lokomotivlarning   elektr
apparatlari   og‘ir   tortish   sharoitida   ishlashga   moslashtirilganiga   qaramasdan,
ularning avariyasiz ishlashi asosan ularga ko‘rsatilayotgan texnik xizmat ko‘rsatish
sifatiga bog‘liq. 
Lokomotivlarning   elektr   sxemasi   yordamida   amalga   oshiriladigan
113

---

vazifalarni   aniq   tasavvur   qilish   va   ifodalash   uchun   dizelni   yurgizib   yuborish,
gidravlik   uzatmali   lokomotivni   harakatga   keltirish     jarayonida  bajariladigan
ishlarni ko‘rib chiqamiz. Gidravlik uzatmali lokomotivning elektr sxemasi elektr
uzatmali lokomotiv elektr sxemasiga nisbatan ancha sodda ko‘rinishga ega. 
Dizelni yurgizib yuborish uchun quyidagi ishlarni bajarish zarur:
1)
  Dizelning   yoqilg‘i   tizimini   yoqilg‘i   bilan  to‘ldirish   va   past   bosim
kollektorida ortiqcha bosimni hosil qilish kerak (0.1-0.3 MPa). Bu jarayonni ikki
usulda amalga oshirish mumkin. Birinchi usulda dizel ishga tushmagunicha bu
jarayon qo‘l nasosi  yordamida amalga oshiriladi, lekin bu juda ko‘p vaqtni talab
etadi va noqulayliklar paydo qiladi, shu sababli zamonaviy lokomotivlarda bunday
nasoslar   qo‘llanilmaydi.   Ikkinchi   usulda   elektr   yuritmali   yoqilg‘i   so‘rish
nasosining elektr dvigatel yakoriga kuchlanish berib amalga oshiriladi.
2)
  Lokomotiv va dizelning moy tizimi moy bilan to‘ldiriladi. Dizelni
yurgizib   yuborish   jarayonida,   uning   tirsakli   vali     bo‘yinlari   va   o‘zak
podshipniklarining   vkladshlarida     quruq   ishqalanishni   oldini   olish   uchun   moy
uzatish zarur. Lekin tirsakli val birinchi harakatni amalga oshirayotganligi sababli,
tirsakli valdan harakat oluvchi asosiy moy nasosi kerakli bosimni hosil qilib bera
olmaydi.     Moyni   uzatish   yordamchi   moy   nasosi   bilan   amalga   oshiriladi.
Yordamchi moy nasosi o’zgarmas tok elektr dvigatelidan harakatga keltiriladi. 
3)
  Moyni   haydash   vaqti   o‘tgandan   (60-90s)   va   dizelning   moy
kollektorida yetarli bosim hosil qilingandan so‘ng (0.025-0.05 MPa) vaqtinchalik
zanjir   bo‘yicha   regulyatorning   to‘xtash   elektromagniti   g‘altagiga   tok   beriladi,
natijada dizelni yurgizib yuborish  jarayonida  tsilindrlarga purkaladigan yoqilg‘i
miqdorini oshirish imkoni hosil bo‘ladi.
4)
  Dizelni   yurgizib   yuboruvchi   elektr   mashinalarning   tortuv
elektromagnit g‘altagi ta’minlash manbasiga ulanadi, natijada elektr mashinaning
tishli g‘ildiragi dizelning maxovigi tishli gardishi bilan ilashadi.  
5)
  Tishli   g‘ildirak   surilgandan   so‘ng,   elektr   mashinalar   yakorining
o‘ramiga tok berilsa, dizelning tirsakli vali aylana boshlaydi. 
114

---

6)
  Dizelni yurgizib yuborish jarayoni tugallangandan so‘ng (agar dizel
yurgizib   yuborilsa)   yoki  tirsakli   valni  aylanishi   uchun   belgilangan   eng   so‘nggi
muddat   o‘z   nihoyasi   etgandan   so‘ng   (agar   dizel   yurgizib   yuborilmasa),   dizelni
yurgizib yuborish elektr zanjiri uziladi. Agar dizel yurgizib yuborilsa, u holda dizel
regulyatorining   to‘xtash   elektromagniti   g‘altagi   tok   bilan   doimo   ta’minlanib
turiladi. 
Shunday qilib, bir qancha amallarni bajarish (moy va yoqilg‘ini haydash,
regulyatorning   to‘xtash   elektromagnitini   ta’minlash   manbasiga   ulash),   mazkur
sharoitda elektr jihozlarni qo‘llamasdan bajarish mumkin emas. 
Dizelning tirsakli valini maxsus taqsimlash qurilmalari orqali tsilindrlarga
siqilgan  havo  yuborish  yo‘li  bilan  aylantirib  yuborish  mumkin.  Bunday   usulda
yurgizib yuborish pnevmatik yurgizib yuborish deb nomlanadi, bu usuldan asosan
kemalarda   qo‘llanuvchi   dizellarida   keng   foydalaniladi.   Lekin   bu   usulda   ham
maxsus yuqori bosimli havo kompressoriga ega bo‘lish kerak, havo kompressorini
esa o‘z navbatida elektr dvigatel yordamida harakatga keltirish qulay hisoblanadi. 
Tortish   jarayonida   lokomotivni   boshqarish   asosan   dizel   tirsakli   valining
aylanishlar   sonini   o‘zgartirishdan   iborat   bo‘lib,   dizel   regulyatorining   elektr
magnitlarini   ulash   kombinatsiyalarini   o‘zgartirish   orqali   amalga   oshiriladi.
Elektromagnitlar   kombinatsiyalarini   o‘zgartirish   uchun   maxsus   o‘zgartirgich,
mashinist kontrolleri qo‘llanadi. Mashinist kontrolleri holatini o‘zgartirish bevosita
mashinist tomonidan  dastakni burish orqali amalga oshiriladi. 
Lokomotivni harakatga keltirish uchun gidrouzatmaning reversiv muftasini
tanlab olingan harakatlanish yo‘nalishiga mos ravishda surish zarur (ya’ni reversiv
muftani   boshqaruvchi   servotsilindrga   havo   uzatish   uchun   mos   keluvchi
elektropnevmatik   ventilni   ulash   orqali   amalga   oshiriladi)   va   yurgizib   yuborish
uchun   gidrotransformatorning   moylanuvchi   doirasi   moy   bilan   to‘ldiriladi   (bu
gidrouzatmani boshqarish tizimi ventilining g‘altagiga mok berish bilan amalga
oshiriladi).   Lokomotiv   ma’lum   tezlikga   erishganidan   so‘ng   yurgizib   yuborish
gidrotransformatoridagi moy aylanish doirasi bo‘shatiladi (elektr gidravlik ventilni
115

---

uzish orqali), yurish gidrotransformatoridagi moy aylanuvchi doira esa to‘ldiriladi
(mos   ravishda   gidrouzatmani   boshqarish   tizimidagi   ventilni   ulash   orqali),   bu
holatda ulash jarayoni to‘liq avtomatlashtirilgan bo‘lib, mashinistning ishtirokisiz
amalga   oshiriladi.   Shunday   qilib,   aynan   elektr   sxemalar   lokomotiv   kuch
qurilmalarining   o‘zaro   ta’sirini   va   ularni   mashinist   tomonidan   boshqarilishini
ta’minlaydi. 
Dizelni yurgizib yuborish vaqtida boshqarish zanjiri va elektr mashinalarni
zanjiri ta’minlash katta sig‘imli akkumulyator batareyalari orqali amalga oshiriladi
(250-550 Amper*soat). Dizel ishlayotgan vaqtda, akkumulyator batareyasi maxsus
yordamchi generatordan zaryad oladi, uning kuchlanishi, kuchlanish regulyatori
yordamida bir xilda (24-110 V) ushlab turiladi. Ba’zi bir lokomotivlarda sovutgich
shaxtasi   ventilyatorining   yuritish   uchun   elektr   dvigateldan   foydalaniladi.   O‘z
navbatida   elektr   dvigatelni   ta’minlash   maxsus   o’zgarmas   tokda   ishlovchi
uyg‘otgich orqali amalga oshirilib, uning yakori yordamchi generator yakori bilan
bir o‘qda joylashgan va har ikkala mashina (yordamchi generator va uyg‘otgich)
ikki   mashinali   agregatni   hosil   qiladi.   Yuqoridagi   ko‘rsatib   o‘tilganlardan   kelib
chiqqan holda, gidravlik uzatmali lokomotivlarning oddiy elektr sxemasi ham bir
qancha muhim funktsiyalarni bajaradi.  
Elektr   uzatmali   lokomotivlarda   elektr   sxema   bir   qancha   o‘xshash
masalalarni echish bilan birga elektr uzatmaning ishini boshqarishga bog‘liq bir
qancha qo‘shimcha funktsiyalarni ham bajaradi (dizelni yurgizib yuborish va dizel
ishini boshqarish, akkumulyator batareyasini zaryad qilish, qum uzatish tizimini
boshqarish,   yoritish,   dizel   va   uzatmani   avariya   ish   tartibidan   himoya   qilish,
sovutgich   shaxtasi   ventilyatorining   yuritmasi,     lokomotiv   signalizatsiyasi   va
xavfsizlik qurilmalarini ishlashi).
Elektr   uzatmali   lokomotivlarning   kuch   qurilmasi   tortuv   generatoridan,
to‘g‘irlash   uskunalaridan,   tortuv   elektr   dvigatellaridan   tashkil   topgan.   Tortuv
generatorining   kuchlanishini,   uning   tokiga   bog‘liq   holda   sozlanadi.   Tortuv
generatorining   kuchlanishini   sozlash   murakkab   avtomat   tizim   orqali   amalga
116

---

oshiriladi.   Ko‘pgina   lokomotivlarda   elektrodinamik   tormoz   qo‘llanilib,   u
qo‘shimcha   elektr   toki   yo‘nalishini   o‘zgartiruvchi   kuch     kommutatsion
apparaturasi   va   avtomat   sozlash   tizimining   qo‘llanishini   talab   qiladi,   bu   esa
sxemani yanada murakkablashtiradi.