«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

6.2. Magnit kuchaytirgichlar
Magnit   elementlar   mis   simlardan   tashkil   topgan   o'tkazgichlardan   va
magnitlanuvchi   o'zaklardan   tashkil   topadi.   Magnit   elementlardan
kuchaytirgichlardan   tashqari   rostlovchi,   boshqaruvchi,   va   to'g’irlagich   sifatida
keng foydalaniladi. 
Magnit   kuchaytirgichlarni   ishlashi   magnit     o'zakning   to'yingan   va
to'yinmagan   qismlaridan   o'tishiga   asoslangan.   Odatda   magnit   kuchaytirgich
o'zgaruvchan tokda ishlaydigan asosiy cho'lg’ami va o'zgarmas tokda ishlaydigan
boshqaruv cho'lg’amidan tashkil topadi. Ushbu magnit kuchaytirgichning asosiy
kamchiligi   transformator   kabi   ishlaydi.   Bunda   asosiy   cho'lg’amdan   o'tgan
o'zgaruvchan kuchlanish o'zgarmas tok o'tuvchi o'tkazgichda magit maydon hosil
qiladi va uning ta'siri o'zgaruvchan tok o'tuvchi o'tkazgichga ta'sir qilib aniqlikni
yo'qotadi.  
Ushbu   kamchilikni   bartaraf   qilish   uchun   ikki   o'zakli   magnit   elementdan
foydalaniladi. Bu ko'rinishda asosiy o'zgaruvchan tok o'tkazuvchi o'tkazgich ikki
o'zakka   o'raladi   va   ikki   o'zakka   o'ralgan   asosiy   cho'lg’amlar   bir   biriga   qarama
qarshi   qilib   ketma   ket   ulanadi.   Bunda   bu   ikki   o'zakdan   o'tgan   asosiy
cho'lg’amlardan  hosil bo'lgan magnit maydon bir biriga teskari  yo'naladi. Bitta
boshqaruvchi   cho'lg’ami   esa   ikkala   o'zaklarga   o'raladi.   Bunda   asosiy
206

---

cho'lg’amlardan   hosil   bo'lgan   magnit   maydon   boshqaruv   cho'lg’amga   ta'sir
qilmaydi.   
Magnit kuchaytirgichlar teplovozlarda asosan tortuv generatorni qo'zg’atish
tizimida   generator   kuchlanishini   rostlagichi   sifatida   qo'llaniladi.   Magnit
kuchaytirgich o'zining funkcional vazifasiga ko'ra to'liq boshqariladigan induktiv
qarshilik ko'rinishiga ega.  
O'zgaruvchan tok zanjiriga ulangan g’altakning   induktiv qarshiligini fizik
hususiyati   o'zgaruvchan   magnit   maydon   ta'sirida   g’altak   o'ramlaridan   oquvchi
tokdan hosil bo'ladigan o'z - o'zini indukciyalovchi qarshi e.yu.k. 
Om qonuniga asosan shu lahzadagi tok ushbu ifoda bilan aniqlanadi. 
bu erda   
- manbalovchi kuchlanishning shu lahzadagi qiymati, V;
       
- o'z - o'zini indukciyalovchi qarshi e.yu.k. shu lahzadagi qiymati,
V;
      R- zanjirdagi yig’indi aktiv qarshilik, Om. 
G’altakdagi qarshi e.yu.k. barcha o'ramlarining qarshi e.yu.k. yig’indisiga
teng.  
              
bu erda 
w
-g’altakdagi o'ramlar soni;
  - o'ramning o'z - o'zini indukciyalovchi qarshi e.yu.k., V.
O'z   -   o'zini   indukciyalovchi   qarshi   e.yu.k.   qiymati   g’altakning   har   bir
o'ramlarida     o'ram   konturi   bilan   chegaralangan   yuzadan   o'tayotgan   magnit
oqimining o'zgarish tezligi bilan aniqlanadi.   
            
bu erda:  Ф
n
 – п – chi o'ram konturidan o'tuvchi magnit oqim, Vb
207

---

B
n
 –п – chi o'ram magnit indukciya maydoni, Tl;
S
n
 – п – chi o'ram ko'ndalang kesim yuzasi m
2
. 
Magnit   oqim   qiymati   o'z   navbatida,   magnit   maydon   hosil   qiluvchi
magnitlovchi   kuchdan,   o'ram   konturi     ichiga   kiritilgan   muhitning   magnit
hususiyatlariga  bog’liq bo'ladi.