Ish ko’rildi va himoyaga Ilmiy rahbar: dotsеnt K. A. Samiyev ruxsat berildi” “ ” 2017 y. Kafedra mudiri f-m f. n. B. E. Niyazxanova Taqrizchi: tdtu “ Elektron aparaturalarni ishlab chiqarish kafedrasi” dotsenti O’. Sharipov

Malakaviy ish hajmining cheklanganligi, shubhasiz, o’rta maxsus ta’limda astronomiya o`qitishning barcha umumiy masalalarini o`zida aks qilishga imkon bermaydi. Biroq, shunga qaramay, ushbu ishda, respublikamiz astro­nomiya o`qituvchilari uchun bu fan asoslarini o`qitishda va uning tarbiyaviy aspektlari bilan bog`liq masalalarini yoritishda ularga, oz bo`lsada, maslahatchi bo`ladi degan umiddamiz.

1.2.O’rta maxsus ta`lim tizimida zamonaviy astronomiya fanini o`qitishning pedagogik psixologik asosslari.

So`nggi yillarda mamlakatimiz akademik litsey va KHKda o`quvchilarning Fizika va astronomiya faniga bo`lgan qiziqishlari sezilarli darajada o`sganligi kuzatilmoqda. Akademik litsey va KHK uchun Fizika va astronomiya fanidan kontseptsiya ishlab chiqilib, Davlat ta`lim standarti, yangi dastur, o`quv rejasi va darslik, o`quv hamda metodik qo`llanmalar yaratildi va yaratilmoqda. Akademik litsey va KHKda Fizika va astronomiya fanini hozirgi zamon talablariga muvofiq o`qitish qayta ko`rib chiqilmoqda. Bu esa o`z navbatida, kishilik jamiyati hayotida Fizika va astronomiya fani ahamiyatining muttasil oshib borilayotganligi bilan uzviy bog’liqligidir. Hozirgi paytda Fizika va astronomiya fanining o`rni bo`lmagan birorta umumta`lim fanlarini uchratish mushkul. Hatto, keyingi paytlarda nafaqat tabiiy fanlar, balki ijtimoiy-gumanitar turkumdagi fanlar ham bevosita Fizika va astronomiya bilan o`zaro integratsiyalashib borayotganligi o`z-o`zidan ayon. Nafaqat kimyo, biologiya, fizika fanlariga taalluqli bo`lmasdan, balki Fizika va astronomiya fanidan ancha uzoq deb hisoblanadigan tarix, iqtisod, hatto, lingvistika kabi fanlarga ham bevosita tegishlidir. Injener va texniklarning amaliy faoliyati uchun, qolaversa, malakali ishchi kadrlar uchun, Fizika va astronomiya fanining naqadar ko`pchiligi uchun zarur ekanligi shubhasiz. Ayniqsa, hozirgi akademik litsey va KHK o`quvchilari 10-15 yil keyin mustaqil hayotga qadam qo`yganlarida o`z kasblarini Fizika va astronomiya bilan bog’lashlari hech kimga sir emas. Ammo shuni ham ta`kidlash joizki, hamma ham astronombo`la olmaydi, bu shubhasiz, bo`lishi ham shart emas. Biroq Fizika va astronomiya fanining har bir kishi hayotida qandaydir darajada zarur bo`lishi shubhasiz. Shuning uchun ham Fizika va astronomiya akademik litsey va KHK kursining muhim o`quv fani sifatida, fan-texnika inqilobi, fanning nihoyat darajada rivojlanishi mamlakatimizda texnika taraqqiyoti, jamiyatimizning moddiy-texnik ta`minotini yaratishga doir qilinayotgan barcha ishlar bilan bog’liq holda alohida ahamiyat kasb etadi.

Tabiiyki, mamlakatimizda Fizika va astronomiya fanini o`qitishga katta ahamiyat berilmokda. Biz akademik litsey va KHKda o`quvchilarning Fizika va astronomiya fanini chuqurroq bilishlariga, mustaqil fikrlashni o`rganishlariga, har bir o`quvchida Fizika va astronomiya bilimlariga bo`lgan intilishni, qiziqishni orttirishga, qiziqishi kam bo`lgan o`quvchilarni ham maktabda bu fanni muvaffaqiyatli o`zlashtirishlariga imkon qadar harakat qildik.

Bu o`rinda o`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari haqida gapirar ekanmiz, albatta, shuni alohida ta`kidlash joizki, biz ulardan fizik olimlarning qiziqishlarini emas, balki Fizika va astronomiya fanining akademik litsey va KHKi kursini mustaqil, ijodiy, faol o`zlashtira olishlariga nisbatan qiziqishlarini nazarda tutdik, xolos.

O`quvchilar yurish, gapirish, o`qish va yozishni o`rganishga qiziqadilar. Biroq o`quvchilar bir xil darajada qiziqishga ega emasliklari tabiiy, albatta. Chunki biriga Fizika va astronomiyani o`rganish oson tuyulsa, tegishli ma`lumotlarni, ko`nikma va malakalarni tez, oson o`zlashtirsa, boshqasi buning uchun ko`proq vaqt va kuch sarflashiga to`g’ri keladi. Uchinchisi esa, Fizika va astronomiyaga qiziqmasligi ham mumkin. Bunday hollarda o`quvchida Fizika va astronomiyaga bo`lgan qiziqish hali etarlicha rivojlanmagan ekan deyish mumkin. Ammo o`quvchining Fizika va astronomiya bilimlariga absolyut qiziqmasligi mumkin emas. Chunki har bir normal rivojlanayotgan o`quvchi to`g’ri o`qitilganida, Fizika va astronomiyadan akademik litsey va KHK kursini ozmi-ko`pmi dastur materiallari hajmida, Davlat ta`lim standarti (minimum) darajasida o`zlashtirishga, nazariy bilim, amaliy ko`nikma va malakalarni egallashga yetarlicha qiziqadilar.

Xorijiy va o`zbek psixolog olimlari o`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlarini tadqiq qilishlari natijasida faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshishi bu muayyan xususiyatlar mahsuli ekanligini ko`rsatdi. Masalan, bu xususiyatlar quyidagilar:

1. O`quvchining Fizika va astronomiyaga qiziqishida faol ijobiy munosabat, bu fan bilan shug’ullanishga moyillik va uning yuqori darajada rivojlanib, ehtirosga aylanib ketishiga hamda mazkur faoliyatga tabiiy, aniqrog’i, ichki ehtiyojning mavjudligi.

2. O`quvchida bir qator ijobiy tavsiflanuvchi fazilatlarning, masalan, eng avvalo, mehnatsevarlik, tartiblilik, barqaror diqqat, mustaqillik, faollik, maqsadga intiluvchanlik, ijodkorlik, qat`iylikning mavjudligi.

3. O`quvchida Fizika va astronomiyaga doir nazariy bilim, amaliy ko`nikma va malakalarning mavjudligi. O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari tarkibiga ba`zi operatsiyalar kiradiki, bu faoliyat o`sha operatsiyalar yordamida amalga oshiriladi. Masalan, agar o`quvchi Fizika va astronomiyaga doir muayyan nazariy bilim, amaliy ko`nikma va malakalarga ega bo`lmasa, hatto unda imkoniyatlar tarzidagi Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqish bo`lsa ham u tabiiy holda faoliyatga tayyor bo`la olmaydi.

4. O`quvchida Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqish va muayyan faoliyat talablariga javob bera oladigan individual psixologik xususiyatlarning mavjudligi.

Fizika va astronomiyadan akademik litsey va KHK kursini ijodiy, faol va ma`lum darajada mustaqil o`rganishga qiziqish deganda, shaxsning astronomik faoliyat tomonidan o`quvchilar oldiga qo`yiladigan talablarga javob bera oladigan xususiyatlar, ya`ni individual psixologik xususiyatlar: idrok qilish, fikrlash, xotira, tasavvur qilish kabi xususiyatlar tushuniladi. Bu xususiyatlar Fizika va astronomiya fani bo`yicha o`quv faoliyatni o`zlashtirishda muvaffaqiyatlarga olib keladi. Jumladan, Fizika va astronomiyadan nisbatan tez nazariy bilim olish, amaliy ko`nikma va malakalar hosil qilishga hamda chuqur va puxta o`zlashtirishga sabab bo`ladi.

Murakkab faoliyatlarga nisbatan bo`ladigan har qanday boshqa qiziqishlar kabi Fizika va astronomiya bilimlariga bo`lgan qiziqish psixikaning murakkab intellektual xususiyati bo`lib, bu xususiyatning o`ziga xos sintezidir.

Murakkab hodisani, jumladan, Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqish shunday hodisalardan bo`lib, u tekshirishga analitik yondashishni, dastavval uning tuzilishini tahlil qilish hamda tashkil etuvchilarga, ya`ni komponentlarga ajratishni talab qiladi. Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishni o`rganish aqlning integral xususiyati tuzilishida muhim o`rinni egallaydigan ba`zi xususiy qiziqishlar yoki komponentlarni ajratish imkonini beradi.

O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari aqliy faoliyatni tavsiflovchi idrok qilish, fikrlash, xotira va tasavvurning o`ziga xos xususiyatlaridir. O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari komponentlarini tavsiflashdan oldin ular orasida birmuncha keng tarqalgan quyidagi kamchiliklarni ko`rsatib o`tish maqsadga muvofiq.

Birinchidan, ko`pchilik psixologlar va boshqa mutaxassislar Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishni birinchi navbatda tez, aniq hisoblash va fikrlashdan iborat, deb hisoblaydilar. Haqiqatda esa hamma vaqt haqiqiy ijodiy qiziqishning shakllanishi bilan bog’liq bo`lavermaydi.

Ikkinchidan, shunday o`quvchilar borki, ular hatto murakkab Fizika va astronomiya masalalarini ham dilda bajara oladilar. Masalan, quyoshning massasini hisoblash, I, II, III kosmik tezliklarni keltirib chiqarish, yer markazidagi bosim va haroratni qanday qilib topish va hokazo. Ammo ba`zi o`quvchilar borki, ular hatto unchalik murakkab bo`lmagan, lekin ozroqmantiqiy mulohaza yuritishni talab qiladigan nostandart masalalarni yechishni bilmaydilar. Formulalarni tahlil qila olmaydilar yoki unchalik murakkab bo`lmagan laboratoriya, tabiiy kuzatishlarni ham mustaqil bajara olmaydilar.

Uchinchidan, aksariyat o`qituvchilar Fizika va astronomiya bilimlariga qiziquvchi o`quvchilar tushuncha, formula va qonunlarga nisbatan xotirasi juda yaxshiligi bilan ajratib turadilar, deb o`ylashadi. Biroq mashhur nemis fizigi A. Eynshteyn juda ko`p faktlar, kattaliklar va ularning qiymatlarini, formulalarni tez, oson yodlab olish qobiliyati Fizika va astronomiyadagi muvaffaqiyatlarga hech bir asos bo`la olmaydi, deb ko`rsatadi. Chunki A.Eynshteyn fiziklarning ko`pchiligi qandaydir maxsus va juda kuchli xotiraga ega emasliklarini qayd etganligi manbalardan ma`lum.

O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari tuzilishini quyidagi komponentlarga ajratish mumkin:

1.O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari materiallarni qabul qilishlari borasidagi qiziqishlariga fizik qonunlar, hodisa va jarayonlarni formallashtirib, idrok qilish, Fizika va astronomiyaga doir materiallarga o`ziga xos «yig’ma» analitik-sintetik ishlov berishni qayd qilish.

O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari unga doir materiallarni analitik ravishda uning tizimidagi elementlarni turli guruhlarga ajratib, ularni turlicha baholab, sintetik holda majmualarga birlashtirib, fizik munosabatlar va funktsional bog’lanishlarni topib, qabul qiladilar. Shu ma`noda aytish mumkinki, Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqish o`quvchilarning yakka-yakka elementlarnigina emas, balki o`ziga xos «fikriy fizik tuzilishlarni» o`zaro bog’langan fizik kattaliklar va kategoriyalar majmualarini ham idrok qila oladilar. Xususan, quyidagilar: a) namunaviy masalalar, tabiiy kuzatishlar uchun zarur bo`lgan kattalik majmualariga; b) namunaviy masalalar, tabiiy kuzatishlar uchun muhim bo`lmasada, ammo berilgan aniq masala yechish, tabiiy kuzatishlar bajarish uchun muhim bo`lgan kattaliklarga; v) masalani yechish, tabiiy kuzatishlar bajarish uchun keraksiz, ortiqcha ma`lumotlarga ajratishlar shular jumlasidandir. Masalalar shartlarining, tabiiy kuzatishlar bajarishning bu dastlabki tahlili va sintezi idrok qilish momenti bilan «o`sib boradi», yig’ma xarakterga ega bo`ladi.

Boshqacha aytganda, o`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari tabiiy kuzatishlar bajarish shartini qabul qilish jarayonida ko`plab foydali axborotlar oladilar.

2. O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlari quyidagilar bilan: a) miqdoriy va sifatiy munosabatlar, formula va kattalik simvolikasi sohalarida mantiqiy fikrlash qobiliyati; b) Fizika va astronomiyaga doir materiallarni tez va keng qo`lamda umumlashtira olishlari bilan tavsiflanadi. Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishda o`quvchi tabiiy kuzatishlar bajarishda umumiy tipni ko`ra oladi; v) fizik mulohazalar jarayonida qisqacha aqliy xulosalar chiqarishda fikrlashga moyil. Aniq mantiqiy asoslangan fizik mulohaza jarayonini va tegishli tabiiy kuzatishlar bajarish qobiliyati o`ziga xos aqliy kuchlarni tejash; g) fikrlash jarayonlarining nihoyatda moslashuvchanligi va harakatchanligi, masalalarni yechishga, tabiiy kuzatishlar bajarishga ijodiy yondashishi nuqtai nazarlarning turli-tumanligi, zaruriyat bo`lib qolganida odatdagi trafaret yondashishlarni chetlab o`ta olishi, masalalarni yechishga hamda tabiiy kuzatishlarni bajarishga urinishida sezgirlik, topqirlik, faollik va ijodkorlik ko`rsatish; d) bir aqliy operatsiyaning ikkinchisiga, ya`ni fikrlashning to`g’ri yo`lidan teskari yo`liga erkin o`ta olish; e) masala va mashqni yechishda, labaratoriya va tabiiy kuzatishlar bajarishda ratsionallik va ixchamlikka intilish.

3. Fizika va astronomiyadan tabiiy kuzatishlar bajarishga doir ma`lumotlarni xotirada saqlash masalasiga kelsak, yuqorida aytib o`tilganidek, juda ko`p formulalarni, kattaliklarni, qonunlarni eslash muvaffaqiyatlarga asos bo`la olmaydi. Tabiiy kuzatishlar bajarishning tipi va ularni bajarish usullari haqida umumiy fizik munosabatlar, mulohaza yuritish va isbotlash sxemalari, mantiqiy sxemalar tez esda qoladi va xotirada mustahkam hamda uzoq muddat saqlanadi.

O`quvchilarda Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishning borligini taxmin qilishga asos bo`ladigan tashqi alomatlarni quyidagicha belgilash mumkin:

1. O`quvchining Fizika va astronomiyaga qiziqishi uni hech kim majbur qilmay turib, o`zining bo`sh vaqtini sarflab, shug’ullanishga moyilligi Fizika va astronomiyaga qiziquvchi o`quvchi hamma vaqt xam o`z qiziqishini namoyish qilavermaydi. Biror vaziyat sababli yoki boshqa qiziqishlar hukmiga berilib ketishi, bilimidagi kamchiliklari, o`qitish metodikasining yaxshi emasligi tufayli Fizika va astronomiyaga qiziquvchi o`quvchi bu fanga qisman qiziqadigan, hatto unga loqayd qaraydigan, uni o`rganishda katta muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritishga intilmaydigan bo`lib qoladigan hollari ham uchraydi.

Birinchidan, agar o`quvchining Fizika va astronomiyaga qiziqishi orttirilsa, unda Fizika va astronomiya bilan shug’ullanishga moyillik uyg’otilsa, bunday o`quvchi mazkur sohada kutilmaganda, tezda jiddiy muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritishi shubhasiz. Ikkinchidan, kam qiziquvchi o`quvchi ham fizika va astronomiyadagi qiziqarli masalalarni yechishga, tabiiy kuzatishlarni bajarishga intilishi mumkin. Har qalay o`quvchidagi Fizika va astronomiyaga qiziqish o`qituvchining diqqat-e`tiborini o`ziga tortishi uning faolligini kuchaytirish ustida ish olib borish kerak.

2. Fizika va astronomiyadan muayyan tabiiy kuzatishlar bajarishda nazariy bilim, amaliy ko`nikma va malakalarni odatdagidan kichikroq yoshda shakllantirish. Ma`lumki, o`quvchilarda Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishning nisbatan erta shakllana boshlashi tez-tez uchrab turadi. Ba`zi o`quvchilar Fizika va astronomiyaga tizimli o`qitila boshlashdan ilgariyoq bu sohadagi elementar amaliy ko`nikma va malakalarni tez va oson hosil qilib olishlari bilan diqqatni o`zlariga jalb qiladilar. Fizika va astronomiyaga qiziqishning paydo bo`lishi, atrof-olam hodisalariga ongli, faol munosabatda bo`lish va mustaqil, ijodiy fikrlashning shakllanishi sabab bo`ladi.

3. Fizika va astronomiyani o`zlashtirish sohasida tez, ya`ni ilgari borish. Fizika va astronomiyaga qiziquvchi o`quvchi amaliy ko`nikma va malakalarni nisbatan tez, oson hosil qiladi. U nazariy fizik bilim, amaliy ko`nikma va malakalarning muayyan darajasiga tenghurlariga qaraganda ancha tez erishadi. Boshqa bir xil sharoit va bir xil vaqt ichida o`rtacha qiziquvchi o`quvchilarga qaraganda ancha ilgarilab ketadi.

4. Fizika va astronomiya taraqqiyoti va yutuqlarining nisbatan yuqori darajasi. Demak, so`z fan yutuqlarining yuqori darajasi haqida gap borar ekan, eng avvalo, bunda o`quvchining yoshini e`tiborga olish zarurligiga diqqatni jalb etish zarur. Masalan, koinot qonunlarini 13 yoshli o`quvchi o`zlashtirib olsa, bu faktga asoslanib, Fizika va astronomiyaga qiziqishning mavjudligi haqida xulosa chiqarish mumkin emas. Bordiyu, agar shu tushunchani 8-9 yoshli o`quvchi o`zlashtirib olsa, o`zlashtirganda ham ongli ravishda o`zlashtirsa, bu boshqa gap.

Shuningdek, agar 20 yoshli yigit nisbiylik nazariyasini o`zlashtirib olsa, buning hech qanday hayron qoladigan joyi yo`q. Lekin 6-sinf o`quvchisi o`zlashtirib olsa, buning ustiga mustaqil holda o`zlashtirsachi, bu endi jiddiy e`tiborga sazovor faktdir. Ammo bularning hammasi dastlabki, umumiy va taxminiy baholashdir.

Hozirgi paytda Fizika va astronomiyaga qiziqishni chuqur va mazmunli tashxis qilish masalasi qo`yilmoqda. O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlarini tashxis qilishdan maqsad ularni har tomonlama rivojlantirish. Maktab yoshida Fizika va astronomiya bilimlariga qiziquvchan bolalarni aniqlash va ularga o`z qiziqishlarini yanada rivojlantirish, takomillashtirish uchun imkoniyatlar tug’dirish masalasi bilan to`ldiriladi.

O`qish uchun eng muhim omillardan biri bu qiziqish hisoblanib, uning ta`sirida intellektual faollik o`sadi, xotira takomillashadi, tasavvur etish, fikrlash va qabul qilish kuchayadi, diqqat va fikrni to`plash ko`lami kengayadi hamda rivojlanadi. Akademik litsey va KHK o`quvchilarida Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishni tarbiyalash muammosi hozirgi vaqtda muhim ahamiyatga ega.

O`quvchilarning Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqishlarining xarakterli xususiyati intellektual tavsifga ega bo`lib, qiziqtirayotgan sub`yekt fanning yangi qirralarini aniqlashga, kuzatilayotgan hodisalarning mohiyatini ochishga, sabab-oqibat va ular orasidagi bog’lanishlarni o`rnatishga qaratilgan.

O`quvchilarning bilimga qiziqishlarining umumiy nazariyasi B. G. Anan’ev, L. I. Bajovich. S. L. Rubinshteyn, V. N. Myasishev, V. G. Ivanov, A. G. Kovalev, G. N. Shukina va boshqa olimlar tomonidan ishlab chiqilgan.

O`quvchining fizika va astronomiya bilimlariga bo`lgan qiziqishi uning o`qishiga nisbatan ijobiy munosabatini aniqlaydi. Agar o`qituvchi o`quvchilarga fizika va astronomiya bilimlariga qiziqish uyg’ota olsa, u holda ularning mustaqil ijodiy ishlari uchun imkoniyat yaratiladi. O`quvchilar Fizika va astronomiya bilimlarini egallash yo`lida turli qiyinchiliklarni yengishga intiladi. Agar qiziqish «jalb qilinmagan» bo`lsa, u holda miya orqali axborot o`quvchining butunlay befarqligida bo`lib, ijobiy hissiyotlar uyg’otmasdan izsiz o`tadi.

Fizika va astronomiya bilimlariga bo`lgan qiziqishni rivojlantirish yo`llari va imkoniyatlarini aniqlash maqsadida o`quvchilarga: «fizika va astronomiyani o`rganish qiziqroq bo`lishi uchun nima qilish kerak?» degan savol berildi.

O`quvchilardan olingan javoblarning tahlili ko`rsatdiki, Fizika va astronomiya bilimlariga qiziqish paydo bo`lishining hal yetuvchi omillari, ularga ijobiy munosabatda bo`lish «fizika va astronomiyani qiziqarli o`qitish» va «o`qituvchining shaxsiy sifatlari» ekanligini ko`rsatdilar.

1.3. O`rta maxsus, kasb-xunar ta`lim tizimi o`quv yurtlarida astronomiya fanining Koinot paydo bo’lishi va rivojlanish to’g’risidagi eng so’ngi tasavvurlarni shakllantirishdagi ahamiyati.

Astronomiya kursi talabalarning fizika, matematika, geografiya va boshqa fanlardan olgan bilimlari majmuasiga tayanadi. Astronomiya fanini o`rganishga quyidagi asosiy vazifalar qo`yiladi:

-talabalarga astronomiya asoslari bo`yicha bilimlar tizimini berish va bu bilimlarning amaliy ahamiyatini ko`rsatish;

-talabalarda keng dunyoqarashni shakllantirishga yordam berish;

-fan-texnika taraqqiyotini jadal rivojlantirishda astronomiyaning ahamiyatini ko`rsatish;

-talabalarni milliy istiqlol, vatanga va ona zaminga muxabbat ruhida tarbiyalash .

Yuqoridagi masalalarni hal qilish ikki xil yo`l bilan amalga oshiriladi:

a) kuzatishlar va tajribalardan olingan asosiy natijalarni bildirish orqali;

b) olingan natijalarning o`zaro bog’lanishini aniqlash va fan asosida bu bog’lanishlarning sababini tushuntirish orqali.

Ilmiy tadkikotlar (emperik, eksperimental va nazariy) metodlarining moxiyatini, ularning amaliy faoliyat bilan bog’lanishini tushuntirib borish va butun astronomiya kursi materiallari asosida ularning dunyoqarashini shakllantirib borish kerak.

Yuqorida sanab o`tilgan masalalar astronomiya kursining mazmunini va tuzilish prinsipini belgilab beradi.

Astrofizika o`rta maxsus ta`lim astronomiya kursining asosini tashkil qiladi va talabalar dunyoqarashini shakllantirishda muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Ko`pchilik kishilar o`rta maxsus ta`limni tugatgach, sferik va amaliy astronomiya masalalari, ya`ni uning matematika, geodeziya, geografiya, navigatsiya, kartografiya, harbiy-amaliy va hokazo masalalari bilan ish ko`rishlariga to`g’ri keladi. Shu sababli o`rta maxsus ta`limda sferik astronomiya asoslarini faqat saqlab qolish bilan chegaralanmay, balki unga e`tiborni yanada kuchaytirish kerakki, toki ish faoliyatlari amaliy astronomiya bilan bog’liq bo`lgan o`rta maxsus ta`lim bitiruvchilari u haqda boshlang’ich tushunchalarga ega bo`lsinlar.

Sferik astronomiya, astronomiyaning o`ziga xos alifbosi hisoblanadi. Osmonda ko`rinadigan hodisalarni tushuntirish va ularning haqiqiy mohiyatini ochib berish astronomiya kursining birinchi galdagi vazifalaridan hisoblanadi. Talabalarni shu maqsad bilan planetalarga olib borish, real yulduzlar osmonini kuzatishning o`rnini hech narsa bosa olmaydi. O`zlari osmonni kuzatgan talabalar uning kinematikasini yaxshi anglaydilar va ko`rinma ta’surotlardan fazoviy tasavvurlarga oson o`tadilar. Koinot haqidagi haqiqiy fanning rivojlanish yo`li ko`rinma tasavvurlardan haqiqiysiga o`tish muammosining hal qilinishidan boshlanadi. Astronomiyaning barcha boshqa fanlardan farqqiluvchi xarakterli xususiyati ham ana shundadir. Olam fazoda osmon jismlarini bir-biridan ajratib turuvchi ulkan oraliqlarni kishi ko`z oldiga keltirish uchun birinchi navbatda, ular orasidagi chiziqli masofani bilishga to`g’ri keladi. Biroqosmonda yoritkichlarning faqat nisbiy burchak masofalarini o`lchash mumkin. Osmon jismlarining bir-biridan chiziqli uzoqliklari, ularning chiziqli o`lchamlari, tangensial tezliklari va boshqa ko`p ma`lumotlar, ularning burchakli o`lchamlariga ko`ra xisoblanadi. Astronomiya darsligi va dasturining birinchi-bo`limi sferik astronomiyaga oid zaruriy materiallarni o`z ichiga oladi.

Sferik astronomiya deganda, ko`pincha faqat osmon sferasi yordamida yoritkichlarning holati va harakatini yoritishgina emas (garchi bu o`rinli bo`lsada), balki bu bilimlarni amalda tadbiq etish(olamning tomonlari bo`yicha orientir olish, yoritgichlarni kuzatish asosida geografik koordinatalarini aniqlash, aniq vaqt xizmati paralaktik siljishlar va shu kabilar) ham tushuniladi. Agar aniq ta`riflash zarur bo`lsa, sferik astronomiya faqat osmon yoritkichlarining ko`rinma holatlarini aniqlashning matematik nazariyasini beradi. Uning kuzatishda qo`llanilishi esa garchi aslida astronomiyaning amalda qo`llanilishi juda keng bo`lsada amaliy astronomiya degan nom bilan yuritiladi.

Astronomiya ham barcha tabiat fanlari kabi, aniqhodisalar majmuini bilishga asta-sekin yaqinlashib boradi. Bunday yaqinlashish darajasi asrlar davomida turlicha bo`lib kelgan va hozir ham astronomiya o`qitish jarayoni shunday bo`lib qolishi mumkin.

Astronomiya kursidagi murakkabliklarga yana bir misol: yulduzlar xaritasi yordamida kechki kuzatishlarni boshlash maqsadida bahorgi teng kunlik nuqtasi tushunchasi elliptikaga beriladigan ta`rifdan oldin kiritilmog’i lozim. Bordi-yu xaritadagi koordinata turining mohiyati va yulduzlarning o`zi bilan talabalarni Quyoshning elliptika bo`ylab harakatining bayonidan keyin tanishtirilsa maqsadga muvofiq bo`lmaydi. Chunki, ishga rasmiy yondashishda uning biror-bir qiyinchilik tug’dirishi mukarrar bo`lib, astronomiya kursida bu masalalar faqat bir martagina uchramaydi. Gap shundaki, astronomiyada hamma narsa ham dedektiv yoki mantiqiy ketma-ketlik asosida keltirib chiqarilmaydi. Unda har doim haqiqatga yaqinlashishning turli darajalarini aks qilgan tavsiflash elementi bo`lgan va bo`ladi. Astronomiya kursi Koinot paydo bo’lishi haqidagi zamonaviy ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda yetakchi mavqeni egallaydi.

Biz yashayotgan borliq qachon paydo bo’lgan?Va u abadiymi? Umuman olganda bunday savollar bizni minglab yillardan buyon qiziqtirib keladi. Yulduzli osmonning ko’rinishi, ayniqsa oysiz tunda, shu qadar jozibador va tarovatliki, bamisoli bizni o’rab turgan olam abadiy va cheksizdek tuyiladi. Biroq XX asrning boshida bunday tasavvurning xom xayol ekani ma’lum bo’ldi. Kuzatuv ma’lumotlari Koinotning kengayib borayotganini ko’rsatdi. Har biri Quyoshimizga o’xshagan yuz milliardlab yulduzlardan tashkil topgan yuz milliardlab gallaktikalar juda katta tezlikda har tamonga shiddat bilan tarqaladi. Agar Koinot kengayishini vaqt bo’yicha orqaga ekstrapolyatsiyalasak (orqaga aylantirsak), taxminan 13.7 milliart yil muqaddam butun Koinot nol o’lchamli nuqtaga siqilganligi, uning zichligi esa cheksiz katta bo’lganligi anglashiladi. Hozirgi Koinot qachonlardir ro’y bergan Katta portlash natijasida paydo bo’lgan va vaqt hisobi o’shandan boshlanadi. Koinotning ilk lahzalari amerikalik nazariyotchisi fizik, 1979-yildagi Nobel mukofoti sovrindori Stiven Vaynberkning ”Dastlabki uch daqiqa” kitobida batafsil yoritilgan. Ajoyibligi shundaki, u katta portlashdan so’ng sekundma – sekund, aniqrog’i sekund ulishlari bo’yicha ro’y bergan xamma hodisalarni bayon etgan. Uning hikoyasi dastlabki sekundning yuzdan biridan, Koinot harorati taqriban yuz milliard daraja bo’lgan ondan boshlanadi. Bunday haroratlarda oddiy moddaning tarkibiy qismlaridan birontasi – na molekulalar, na atomlar yoki hatto atomlar yadrolari mavjud bo’la olmaydi. Moddaning bari kvark, gluyoon, lepton, neytrino va fotonlardan iborat turli tipdagi elementar zarralar deb atalmish aralashmadan tashkil topgan edi. Bundan tashqari, o’sha onda elektronlar va massasi bo’yicha ularga aniq teng bo’lgan , ammo musbat zaryadlangan pozitronlar mo’l bo’lgan edi. Bu zarralar – elektron, pozitron, neytrino, fotonlar sof energiyadan uzluksiz tug’ilib va tez annigilyatsiyalashgan (bir birini o’zaro yo’qotishgan va energiyaga aylanishgan). Shuning uchun bu zarralarning soni oldindan belgilanmagan edi, u paydo bo’lish va annigilyatsiyalanish jarayonlari orasidagi muvozanat bilan aniqlanardi. Ushbu muvozanatdan yuzlab milliard gradusli haroratdagi bunday kosmik “kompot” ning zichligisuv zichligidan taqriban to’rt milliard zissa katta bo’lishini xisoblab chiqsa bo’ladi.

Koinotdagi modda sovuqlashgan sari xozirgi zamonda atom yadrolarini tashkil etuvchi qismlari bo’lmish proton va netrinolardan ancha og’ir zarralarning ozroq aralashmasi xosil bo’ladi. Bu zarralarning proporsiyasi – har bir milliard elektro yoki positron yoki fotonga, taxminan, bitta proton va bitta neytronni tashkil etgan.

Oradan 0.11 sekund o’tgach Koinot xarorati 30 milliard graduzgacha pasaygan . Lekin biron sifat o’zgarishi ro’y bermagan – Koinot tarkibi avvalgidek elektron , positron , neytrino , antineytrino va fotonlardan iborat bo’lgan . Yana 12.82 sekundan keyin Koinot xarorati 3 milliard graduzni tashkil etgan . Bu elektronlar va pozitronlar uchun chegaraviy xaroratdan past bo’lib ular jadal yo’qola boshlab (annigilyatsiyalanib ), Koinot moddasining asosiy tarkibiy qismi xususyatini yo’qotdi.Bunday xaroratlarda endi turli barqaror yadrolar xosil bo’lishi mumkin edi , masalan geliy yadrolari .

Koinot tug’ilishdan taqriban uch daqiqa o’tgach yadro sintezi birlamchi jarayonlari to’xtaydi. Shu paytda Koinot moddasi erkin protonlar (vodorod yadrolar ) va geliy yadrolaridan tashkil topgan edi va geliyning massa bo’yicha ulishi 22-28 foizni tashkil etdi. Xar bir erkin yoki bog’langan protonga bitta elektronlar to’g’ri kelgan, ammo Koinot haligacha issiq bo’lgani uchun barqaror atomlar vujudga kela olmas edi.

Keyin Koinotning kengayishi va sovishi davom etdi, lekin keyingi million yillar mobaynida bironta o’ta qiziq xodisa ro’y bermadi.Bu vaqtda kelib xarorat elektron va yadrolar barqaror atomlar xosil qila oladigan nuqtaga qadar pasaydi. Koinot radiusi 15 million yorug’lik yiliga yetganida Koinot xarorati qariyb 4000 gradus bo’ldi. Modda zichligi bir kub santimetrga 3000 zarrani tashkil etdi. Ximyaviy tarkibi bo’yicha bu vodorod – geliy plazmasi edi. Evolyutsiya jaraayonida aynan shu plazmadan bugunda Koinotda kuzatilyotgan barcha obyektlarning ulkan xilma – xilligi xosil bo’lgan.

Mazkur evolyutsiya mexanizmlari g’oyat murakkab, ammo uning moxiyati shundaki, bunday ulkan fazoni to’ldirib turuvchi plazma o’z zichligini shunchalik katta xajmda bir xil saqlab tura olmaydi. Olam tortilish kuchi – gravitatsiya tasirida u alohida – alohida quyilmalar, kondensatsiyalariga parchalana boshlaydi. Ular, o’z navbatida, aynan shu tarzda Koinotning barcha obeyektlari ierxiyasi-ulkan galaktika to’dalari, galaktikalar va yulduzlar paydo bo’lgan.

Koinotni biz his eta oladigan qismi ya’ni barion formasining kimyoviy tarkibi to’g’risida quyidagi fikrlarni ayta olmiz.

Uning tasarrufida bugungi kunda qariyb 20 million organik va 500 mingdan ziyod noorganik moddalar mavjud. Biroq jonli va jonsiz tabiatning barcha ulkan boyligining sistemaga solish va to’liq tartibga keltirish uchun minglab kimyogarlarning bir necha asrli sayi harakatlari kerak bo’ldi. Qadimgi yunonistondayoq barcha moddalarning tashkil etuvchisi –bo’linmas zarralar , y’ani atomlarning muayyan soni mavjudligi haqda fikrlar bayon etilgan edi. Biroq bu g’oyalar “kimyoviy element ”tushunchasi vujudga kelgan XIX asrdagina chinakam tasdig’ini topdi.

Endilikda xar bir maktab o’quvchisi moddalarning ulkan xilma – xilligining ilk asosini D.I Mendeliyev davriy sistemasidan bizga yaxshi ma’lum bo’lgan taxminan 90 ta kimyoviy elementlar tashkil etishini biladi.

Tabiatda kimyoviy elementlarning tarqalganligi masalasi biz “tabiat”deganda nimani nazarda tutishimizga bog’liq. Masalan kimyogarlarga, aniqrog’i geokimyogarlarga faqat Yer kurrasi radiusining atigi mingdan besh qismini tashkil yetadigan yupqagina qatlami – yer po’stidagi elementlar serobligi aniq ma’lum. Bu qatlamda eng keng tarqalgan elementlar – “ajoyib sakkizlik ” deb atalmish: kislarod (47.00%), kremniy (29.5%), alyuminiy (8.05%), temir (4.65%), kalsiy (2.96%), natriy (2.5%), Kaliy (2.5%) va magniy (1.87%). Bu elementlar yig’indisi yer po’sti tarkibning 99.3% ini tashkil etadi. Qolgan barcha kimyoviy elementlar ulushi 1% dan kamroq.

Agar faqat yer po’stidagina emas, balki umuman yer sayyorasidagi kimyoviy elementlar tarkibini ko’rib o’tadigan bo’lsak, unda model hisoblarga ko’ra keng tarqalgan element temir bo’lib chiqadi. U sayyoramiz moddasining 40% ini tashkil etadi. Tarqalganlik bo’yicha undan keyin kislorod (27%), kremniy (14%), magniy (11%) va hakozalar keladi.

Koinotda kimyoviy elementlarning tarqalganligi “Yerniki”dan sezilarli farq qiladi. Yulduz, sayyora, kometa, asteroid va boshqa osmon jismlarining olib borilgan ko’p sonli mufassal tadqiqotlari o’laroq astronomlar mazkur obyektlarning kimyoviy tarkibi va u keng chegaralarda farq qilishi haqida ishonchli malumotlarga ega bo’lishdi. Agarda yulduz yoki galaktikalarni oladigan bo’lsak, ularda davriy sistemasining birinchi ikkita elementi – vodorod (taxminan75 %) va geliy (taxminan 25%) ustun keladi. Boshqa qolgan hamma elementlar ulishiga kosmik moddaning arzimas qismi to’g’ri keladi. Masalan, yulduzlar aro gazdagi og’ir elementlar serobligi uning massasining 2-3% ini tashkil etadi.

Kimyoviy elementlarning kelib chiqishi va tarqalishi masalasi, sirasini aytganda, faqat kimyo fanininggina muammosi emas. Yerning kimyoviy tarkibi – ko’z oldiga keltirib bo’lmaydigan uzoq davrlarda Koinotda sodir bo’lgan ulkan hodisalarning asoratidir. U Koinotning paydo bo’lishi va evolyutsiyasining fundamental muammosiga bog’liq. Binobarin, u XX asr astronomiyasi va yadro fizikasining muammosi hisoblanadi.

“Yopiq”va”ochiq”koinot nazariyasi: XX asr oxirlarida bu nazariyalardan birini isbotlash uchun bir guruh olimlar ish olib bordilar. Bu olimlar Amerikalik

S. Perlmutter Adam Riss hamda Avstraliyalik olim B. Shimedlar edi. Shu davrgacha “yopiq” va “ochiq” koinot nazariyasi tarafdorlari teng edi. Bu olimlar ham aynan “yopiq” koinot tarafdorlaridan biri edi. Aynan shu gipotezani o’z kuzatishlari bilan isbotlashga bel bog’lashgan edi. Natijada esa uni inkor etishdi. S.Perlmutter raxbarligidagi birinchi olimlar guruhi L.Berkli Milliy laboratoriyasida va Kaliforniya universitetida olib borilgan "Supernova Cosmology" ilmiy loyiha doirasida 1988- yilda ish boshlashgan. B.Shmidt esa 1994- yilning oxirida uz tadqiqotlarini boshlagan boshqa olimlar guruhiga raxbarlik qildi, bu guruhda A.Riss xal qiluvchi rol o’ynadi. "The High-z Super nova Search Team" deb nomlangan bu loyiha Avstraliya milliy universitetida va AQShning Jon Xopkins nomidagi universitetida olib borildi.

Nima sababdan aynan o’ta yangi yulduzlar kuzatilgan? Gap shundaki, o’ta yangi yulduzlar –o’z evolyusiyasini ulkan portlash bilan tugallovchi yulduzlardir, qolaversa ular o’ta qat’iy parametrlarga ega bulgan yulduzlarning tor sinfidir. O’ta yangi yulduzlar "standart shag’am"A deb ataladi, chunki ular maksimal chaqnagan paytda bir xil ravshanlikka ega bo’ladi. Shunda ularning ravshanligini o’lchash orqali o’ta yangi yulduz chaqnagan galaktikagacha bo’lgan masofani bevosita aniqash mumkin. Bu tajribalarda L a tipidagi o’ta yangi yulduzlar o’rganilgan.

1998- yilda xar ikki tadqiqotchilar guruhi o’zlarining kuzatish natijalarini bayon etishganida kosmologiya asoslari larzaga keldi. Xar ikki olimlar guruhi turli taxlil va kuzatuv usullaridan foydalanib, Koinot aynan tezlanish bilan kengayotganini ko’rsatib berishdi. S.Perlmutter guruhi ushbu kashfiyotni birinchi e’lon qildi, lekin A.Riss hamda B.Shmidt guruxi uz natijalarini nashr etishda undan o’zdi. Shuni aytish joizki, bu kashfiyot tadqiqotchilarning o’zlari uchun mutlaqo kutilmagan bo’ldi va ular o’z hisob-kitoblarini ko’p marta qayta tekshiruvdan o’tkazishdi.

Ularning kashfiyotlari ularoq Koinotning tuzilishi haqidagi qarashlar keskin o’zgardi. Endi biz kuzatayotgan barcha materiya -hamma galaktikalar, yulduzlar, sayyoralar va hokazolar Koinot massasining atigi 4 foizini tashkil etadi deb hisoblanadi. Yana 25-30 foizi - bu qandaydir g’aroyib ko’rinmas qora modda. Uning tabiati hali noma’lum, lekin u, nari borsa, biz uchun oddiy gravitatsiya tarzida namoyon bo’ladi. Qolgan 65-70 foizi mutlaqo sirli antigravitatsiyani hosil qiluvchi qora energiya. Ana shu energiya Koinotni shiddatli kengayishga majbur etadi. S.Perlmutter, B.Shmidt va A.Riss tomonidan qilingan kashfiyot kosmologiya rivojiga kuchli ta’sir kursatdi va bugun u astrofizikaning eng jo’shqin rivojlanayotgan yo’nalishlari sirasiga kiradi.

Yana bir qiziq jixati shundaki, Koinotning noma’lum tarkibiy qismlari bo’lgan qora modda va qora energiya Koinot bo’ylab bir tekis taqsimlangan. Bu qismni L-a’zo bilan bog’lash mumkinki, uni Albert Eynshteyn Koinotni turg’un qilish maqsadida kiritgan edi. Keyinchalik Eynshten undan, fan esa Koinotning turg’unligidan voz kechdi. Ammo Koinotning ildam kengayayotganligi kashf etilganidan keyin L -a’zoni qayta joriy etishga to’g’ri keldi. Endi u "kosmologik doimiy"nomini olgan va vakuum xususiyatini ifodalaydigan fizik kattalik hisoblanadi.

Bugun Katta Adron Kollayderda o`tkazilgan tajriba natijalari va yangi Xiggs bozonini kashf qilinishi, shuningdek mavjudligi bundan bir asr ilgari eyn’shteynning nisbiylik nazariyasidan kelib chiqadigan gravitatsiya to`lqinlarini 2016 yil fevral oyida qayd qilinganligini rasman e`lon qilinishi Koinot tuzilishi, uning paydo bo`lishi, buyuk portlash nazariyasi haqidagi bilimlarimizni yana bir bosqich yuqoriga ko`tarib qo`ydi. Bu ma`lumotlarni o`z vaqtida yoshlarga tushuntirib ularni olamning yagona astronomik manzarasini ilmiy tushuntirishda astronomiya fanini o`rni beqiyos.

Kimyoviy elementlarning kelib chiqishi va tarqalishi masalasi, sirasini aytganda, faqat kimyo fanininggina muammosi emas. Yerning kimyoviy tarkibi – ko’z oldiga keltirib bo’lmaydigan uzoq davrlarda Koinotda sodir bo’lgan ulkan hodisalarning asoratidir. U Koinotning paydo bo’lishi va evolyutsiyasining fundamental muammosiga bog’liq. Binobarin, u XX asr astronomiyasi va yadro fizikasining muammosi hisoblanadi.