Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

5.4.  Inventarizatsiya va uning natijasini  rasmiylashtirish
Korxonada  mavjud  b o ‘lgan  m ulklar  saqlanishini  ta ’minlash, 
ular  nazoratini  yaxshilash  m aqsadida  yuritilayotgan  hisob 
m a’lumotlarining  n ech o g lik   haqiqiyligi,  to ‘g ‘riligini  tekshirish 
m aqsadida  inventarizatsiya  o ‘tkaziladi.  Korxonadagi  m ulklar  de- 
ganda,  asosiy  vositalar,  nomoddiy  aktivlar,  ishlab  chiqarish  zahi­
ralari, tayyor mahsulot, tovar, pul  m a b lag lari  va boshqa moliyaviy 
aktivlar  tushuniladi.  Korxonaning  moliyaviy  majburiyatlari  ham 
inventarizatsiya  qilinib,  bunday  majburiyatlarga  kreditorlik  qar- 
zlari, bank kreditlari,  olingan  qarzlar kiradi.
Korxonalarda  yillik  hisobot  tuzilib,  bundagi  m a’lumotlar  al­
batta,  haqiqiy  m a’lumotlar  asosida  aks  ettirilgan 
b o lm o g l 
lozim.  Bu  shart  bajarilishi  uchun  ham  korxona  inventarizatsiyasi 
o ‘tkazilm og‘i  shartdir.
Inventarizatsiya  korxona  m ablag‘ini  tekshirib,  ro ‘yxatga  ol­
ish  va  olingan  m a’lumotlami  hisob  m a’lumotlari  bilan  taqqoslash 
demakdir.  Yoki  inventarizatsiya  x o ‘jalik  m ab laglari  va  ulaming 
tashkil  topish  manbalari,  x o ‘jalik jarayonlarini  buxgalteriya hisobi 
hujjatlariga asosan  qayta ro ‘yxatdan  olkazishdir.
1 2 0

---

Korxonalarda  asosan  1-oktabrdan  kevin  inventarizatsiya 
o ‘tkaziladi,  bunga  sabab  yillik  hisobot  m a’lumotlari  haqiqiyligini 
ta ’minlashdir.  Ammo  quyidagi  holatlarga ham  e’tibomi  qaratmoq 
zarur:  kutubxona fondlari  5 yilda bir marta, yirik asosiy  vositalarni 
3  yilda bir marta,  oziq-ovqat tovarlarini bir yilda 2  marta,  kassada­
gi  naqd pullar esa har oyda inventarizatsiya qilinadi.
Hozirgi  davrda  korxonalarga  berilgan  mustaqillik  ulaming 
ham ma faoliyatlarida  o ‘z  aksini  topmoqda.  Shular jum lasidan,  in­
ventarizatsiya  o ‘tkazish  muddati  va  obyekti  ko ‘rsatilgan  ro ‘yxat 
ham  korxona  rahbariyati  tomonidan  mustaqil  ravishda  yil  boshi­
ga  tuziladi.  Bu  ro ‘yxatga  binoan,  korxonada  doimo  amalivotda 
bo‘ladigan  inventarizatsiya  komissiya  a ’zolari  tarkibi  ham  tuzil- 
gan b o ia d i.  Yuqoridagi m aiu m o tlar aks ettirilgan inventarizatsiya 
o ‘tkazish ro ‘yxati  korxona rahbari  tomonidan  tasdiqlanadi.  Inven­
taiizatsiya  o lk a zish   haqidagi  ro ‘yxat  b o ‘yicha  amalga  oshiriladi- 
gan inventarizatsiya rejali hisoblanadi.
Rejasiz inventarizatsiya esa quyidagi hollarda olkaziladi:  mod­
diy javobgar  shaxs  o ‘zgarganda;  moddiy javobgarlikning  brigada 
usulida;
50  %  brigada  a ’zolari  o ‘zgarganida;  brigada  boshlig‘i 
o ‘zgarganida;  yong‘in,  tabiiy  ofatlar  ro ‘y  berganda,  ular  tugatil- 
gan  zahoti;  o ‘g ir lik   haqida m a’lumot  olingan  zahoti;  mulkchilik 
shakli  o ‘zgarganda;  inventarizatsiya o ‘tkazilishi haqida moddiy ja- 
vobgarlik  brigada  a ’zolaridan  ariza  olinganda;  boyliklar  buzili- 
shi  aniqlanganda;  boyliklar  qayta  baholanishi  amalga  oshirilgan- 
da;  asosiy  vositalar  ijarasi  ro ‘y  berganda (asosiy  vositalar inventa- 
rizatsiyasi); korxona tugatilayotganda.
Inventarizatsiyani  yuqoridagi  o‘tkazish  tartibiga  k o ‘ra  turga 
b o lish d an  tashqari,  quyidagi xususiyatiga qarab ham turga ajratish 
mumkin.  M ablaglarning qancha qismini  inventarizatsiya qilishiga 
k o l a  ikki xil  to liq  va qisman  boiadi:
T o liq  inventarizatsiyada korxona mulklarining  barchasi  qay­
ta  ro ‘yxatdan  o lkaziladi.  Bunday  inventarizatsiya  1  yilda  bir  bor 
o lkazilishi  shart  (yillik  hisobot tuzilishidan  oldin).  Qisman  inven-
121

---

tarizatsiya  korxona  mulklarining  m a ’lum  bir  qismigina  inventa- 
rizatsiya obyekti  bo‘lishi bilan ahamiyatlidir.
Inventarizatsiyaning  qanday  turi  o ‘tkazilayotganligidan  q at’iy 
nazar,  uni  o ‘tkazish  haqida  korxona  rahbarining  buyrug‘i  tuzili- 
shi  shart.  Bu  buyruqda  quyidagi  rekvizitlar  aks  ettirilgan  b o ‘lishi 
lozim:
buyruq tartib raqami; korxona nomi; buyruq yozilgan  muddat; 
inventarizatsiya o ‘tkazilishi  lozim  bo ‘lgan b o ‘lim;  inventarizatsiya 
obyekti  (moddiy  boylik  va  moliyaviy  majburiyat);  inventarizatsi­
yaning  boshlash va tugatish  muddatlari;  inventarizatsiya o ‘tkazish 
sababi;  inventarizatsiya  hujjatlarining  buxgalteriyaga  topshirish 
muddati;  rahbarning ismi  va imzosi;  korxona muhri.
Korxonalarda inventarizatsiya o ‘tkazish  haqidagi  buyruq-  lar 
bajarilishi  ustidan  nazoratni  ta’minlash  maqsadida «Inventarizatsi­
ya  o ‘tkazish  haqida  buyruqlar  bajarilishini  nazorat  kitobi»  nomli 
kitob  yuritiladi.  Undagi  rekvizitlar  quyidagilardan  iborat:  korxo­
na nomi, inventarizatsiyaning boshlanish m uddati, tugatish m udda­
ti,  inventarizatsiya o ‘tkaziladigan korxona,  ombor,  sex,  b o ‘lim  no­
mi  va hokazo,  moddiy javobgar  shaxs  familiyasi,  buyruqning  tar­
tib  raqami  va  muddati,  inventarizatsiya  komissiyasi  a’zolarining 
ismi-sharifi,  buyruqning  olinganligini  tasdiqlovchi  imzo,  inventa­
rizatsiya  etiladigan  boylik  nomi,  inventarizatsiya  o ‘tkazish  m ud­
dati  (buyruqqa  k o ‘ra,  haqiqatda),  tugatilish  muddati  (buyruqqa 
ko  ra,  haqiqatda),  inventarizatsiya  qatnashchilari  haqida  bel­
gi  va  m a’lumotlar,  dastlabki  natija  (muddat,  yetishmovchilik,  or- 
tiqcha  summalar),  so‘nggi  natijalar  (muddat,  yetishmovchilik  or- 
tiqcha  summalar),  natijalar  tasdiqlangan  muddat  yetishmovchilik 
b o ‘yicha qabul  qilingan tadbir muddati, yetishmovchilikni qoplash, 
ishni  tergov organlariga berish, belgi  q o ‘yish  qatori.
Buyruqni  olib,  u  olinganligi  haqida  ro ‘yxatga  imzo  chekkan 
kom issiya  a ’zolari,  belgilangan  obyektga  borganlaridan  so ‘ng  in­
ventarizatsiya  boshlashdan  oldininventarizatsiyamuddatiga,  kirim 
va  chiqim  hujjatlari  yoki  moddiy  boyliklar  va pul  m ablag'lanning 
harakati haqida hisobotlaming oxirgilarini  olishlari  shart.
122

---

Inventarizatsiya  komissiyasining  rahbari  hisob  reyestrlari  (hi- 
sobotlari)  ilova qilingan ham ma kirim  va chiqim  hujjatlariga imzo 
qo‘yadi. Bu hujjatlar buxgalteriyada inventarizatsiya boshlangunga 
qadar hisob b o ‘yicha moddiy boyliklar qoldig'ini hisoblashga asos 
bo‘ladi.  Inventarizatsiya  qilinayotgan  boylikni  keltirish  b o ‘yicha 
hisobdorlik  summalariga ega yoki  uni qabul  qilish uchun ishonch- 
nomaga ega b o lg a n   shaxslardan ham tilxat olinishi  lozim.
Inventarizatsiya  o ‘tkazish  tartibi  0 ‘zbekiston  Respublikasi 
Buxgalteriya  Hisobi  Milliy  Standartining  19-sonli  «Inventarlash- 
ni  tashkil  etish  va  o ‘tkazish»  nomli  standartida  ketirilgan.  M od­
diy  boyliklar  va hisoblangan  moliyaviy  majburiyatlam ing  haqiqiy 
holati  haqidagi  m alu m o tlar  inventarizatsiya  vozuvi  yoki  inventa­
rizatsiya dalolatnom alariga ikki nusxadan kam  bo'lm agan miqdor- 
da  rasmiylashtiriladi.  Inventarizatsiya  kom issiya  a ’zolari  inventa­
rizatsiya  obyektlarining  oxirgi  qoldiqlarini  to 'liq   va  aniq  aks  etti- 
rishlari,  inventarizatsiya m a’lumotlarini  o ‘z vaqtida va to ‘g ‘ri  ras- 
miylashtirishlari  lozim.
Korxonalarda  inventarizatsiya  qilinayotgan  mulklam ing  haq­
iqiy q o ld ig lari o lc h a sh , tortish, sanash orqali  aniqlanadi.  Shuning 
uchun  ham  korxona  rahbari  inventarizatsiya  belgilangan  muddat- 
da  boshlanishini  va  oqilona  tashkil  etilishini  ta ’minlash  shart-sha- 
roitlarini  yaratishi  zarur.  Bunday  shart-sharoitlarga yordamchi  ish 
kuchlari tortish va oMchash  asboblari ham da ulami texnik sozligini 
ta’minlash kabilar kiradi.
Korxonalam ing 
tovar-moddiy 
zahiralari 
inventarizatsiya 
qilmayotganda.  ular  mol  yetkazib  beruvchilar  omborlarida  saqla- 
nayotgan  b o ls a ,  tanlov  usulida  tekshirish  ishlari  olib  borilishi 
mumkin.  Tanlov usulida boyliklam ing b a’zi birlarigina olchanishi, 
sanalishi  mumkin,  agar hisobdagilardan  farqlar  aniqlansa,  moddiy 
boylikning hammasi  inventarizatsiyadan  o ‘tkazilishi  shart b o la d i. 
Ko‘p miqdorda tortiladigan  tovarlar inventarizatsiyasi olib borilay- 
otganda  inventarizatsiya  komissiya  a ’zolaridan  biri  moddiy  ja- 
vobgar  shaxs  bilan  tortish  vedomostlariga  m a’lumotlami  aks  et- 
tirib boradi.  Kun  oxiri  yoki  o lc h a sh   oxiriga borganda ushbu vedo- 
mostlar m a’lumotlari  umumlashtirilib, jam i k o ‘rsatkichlar inventa­
rizatsiya ro ‘yhatida aks ettiriladi.

---

O lch ash   dalolatnomalari,  texnik  hisoblash  va  tortish  vedo- 
mostlari  inventarizatsiya  ro ‘yxatiga  ilova  qilinishi  shart.  Korxona 
mulklarining  haqiqiy  miqdori  inventarizatsiya  orqali  aniqlanayot- 
ganda, moddiy javobgar shaxsning qatnashishi  lozim.
Inventarizatsiya  dalolatnomalari  va  inventarizatsiya  ro ‘yhat- 
lari yozm a ravishda, shuningdek, hisoblash texnikasi vayozuvm ash- 
inalari  orqali  to ld irilish i  mumkin.  Ushbu  hujjatlarni  to ld irish d a 
o ‘chirib yozishlar va bo'yashlarga y o ‘l  q o ‘ymaslik  zarur.  Inventa­
rizatsiya qilinayotgan tovar moddiy boyliklari va boshqa obyektlari 
inventarizatsiya yozuvlarida aks ettiriladi.  Inventarizatsiya obyekt­
lari  u  analitik hisobi  ro ‘yhati  bo‘yicha  inventarizatsiya ro ‘yxatiga 
tartib raqami, o ic h o v  birligi, m iqdorida aks ettirilib boriladi.
Agar  xatolik  bilan  aks  ettirilgan  yozuvlar  aniqlansa,  ustidan 
chizib, to ‘g ‘ri yozuv aks ettiriladi  va bu komissiya  a ’zolari  hamda 
moddiy javobgar  shaxs  imzosi  bilan  tasdiqlanadi.  Agarda inventa­
rizatsiya yozuvi va ro ‘yxatlarida, solishtirma vedomostlarida b o ‘sh 
qatorlar b o is a ,  chiziq tortilishi kerak.  Bu bilan qo‘shimcha yozuv­
lar orqali  inventarizatsiya m a’lumotlari  haqiqatdan chetlanishining 
oldi  olingan b o ia d i.
Inventarizatsiyaning  rasmiylashtirilishi  bilan  b o g iiq   inven­
tarizatsiya  dalolatnomasi  va  inventarizatsiya  ro ‘yhatini  inventa­
rizatsiya  komissiya  a ’zolarining  barchalari  va  moddiy  javobgar 
shaxs imzolari  bilan tasdiqlashlari  kerak.
Hisob  va  inventarizatsiya  m aium otlari  solishtirma  vedom ost­
larida  taqqoslaniladi.Ortiqcha  yoki  yetishmovchiliklami  miqdor 
va  qiymat k o ‘rinishida aks  ettirish  shu  solishtirma vedomostlarida 
am alga oshiriladi.
K orxona mulklarining inventarizatsiyasida qollaniladigan hu ­
jjatlar ro‘yhati  quyidagilardan iborat:
asosiy  vositalar  inventarizatsiya yozuvi  -   korxona asosiy  vos- 
italarining  inventarizatsiya  m a’lumotlarini 
rasmiylashtirishda 
qollan ilad i.  Aktivlar joylashgan  o ‘m i  ham da  saqlanishiga,  m od­
diy javobgar  shaxslar b o ‘yicha  alohida  bir  nusxada to ld irilib ,  ko-
124

---

missiya a ’zolari va moddiy javobgar shaxs tomonidan  imzolanadi, 
so‘ngra buxgalteriyaga topshinladi;
inventarizatsiya  yorlig‘i.  Ushbu  hujjat  ishlab  chiqarish  sha- 
roitlariga  k o ‘ra  inventarizatsiya  komissiyasi  a ’zolari  korxona om- 
borlaridagi  xom  ashyo,  tayyor  mahsulot,  tovar va  boshqa  moddiy 
boyliklam i  darhol  sanab  chiqa  olm aganlarida  va  inventarizatsiya 
ro ‘yxatida  aks  ettira  olm aganlarida  qo‘llaniladi.  Inventarizatsiya 
yorlig'i komissiya a ’zolari tom onidan to ‘ldirilib, hisoblangan tovar 
moddiy boyliklari bilan birga ular joylashgan yerida saqlanadi;
tovar-moddiy  boyliklarining  inventarizatsiya  ro ‘yxati.  Kor- 
xonadagi  xomashyolar,  materiallar,  tayyor  mahsulotlar,  tovarlar 
va  boshqalam i  haqiqatdagi  qoldig‘ini  aks  ettirishda  q oilan ilib , 
moddiy  boyliklar joylashgan  o ‘m i,  o ‘rnatilgan  moddiy  javobgar- 
ligi  b o ‘yicha  alohida  tuziladi.  Inventarizasiya  ro ‘yxati  komissiya 
a ’zolari va moddiy javobgar shaxs imzo chekkanlaridan so‘ng, sol- 
ishtirma vedomostini  tuzish uchun buxgalteriyaga yuboriladi;
jo ‘natilgan  tovarlar  inventarizatsiya  dalolatnomasi.  Ushbu  da- 
lolatnoma  korxonalarga j o ‘natilgan  tovarlar haqiqiy  qiymatini  an- 
iqlashda qollaniladi.  T o‘lash muddati o ‘tib ketgan va to ia s h  m ud­
dati  yetmagan _jo‘natilgan  tovarlar  b o ‘yicha  alohida  bir  nusxadan 
to ‘ldirilib,  komissiya  a ’zolari  imzolab,  buxgalteriyaga  topshiradi- 
lar.  m as’ul  saqlashga  qabul  qilingan  (berilgan)  tovar moddiy  boy­
liklar  inventarizatsiya  ro‘yxati.  Ushbu  inventarizatsiya  ro ‘yxati 
m a’sul  saqlashga  olingan  (berilgan)  tovar  moddiy  boyliklaming 
haqiqiy qiymatini aniqlashda qo‘llaniladi.  Inventarizatsiya ro'yxati 
bir  nusxada  to ‘ldirilib  komissiya  a ’zolari,  moddiy javobgar  shaxs 
imzo  chekkanlaridan  so‘ng,  solishtirma  vedomostini  tuzish  uchun 
buxgalteriyaga yuboriladi.
y o ‘ldagi  materiallar  va  tovailar  inventarizatsiya  dalolatnom a­
si.  Ushbu  dalolatnoma  inventarizatsiya  mobavnida  y o ‘lda  bo‘lgan 
mahsulotlar  hamda tovarlam ing  haqiqiy  miqdori  va  qiymatini  an­
iqlashda  foydalaniladi.  Material  va  tovarlar  y o ‘lda  ekanligini  tas­
diqlovchi  hujjatlar asosida dalolatnoma bir nusxada to ‘ldirilib, ko­
missiya  a ’zolari  tomonidan  imzo  bilan  tasdiqlanib,  korxona  bux- 
galteriyasiga topshinladi.

---

Inventarizatsiya  shakllar  k o ‘rinishidagi  inventarizasiya  dalo- 
latnomalari ro ‘yxatlari o ‘rniga buxgalteriya jurnal-order vedom ost­
lari  shaklida qo‘llanilishi mumkin.
Asosiy  vositalam ing  tugallanmagan  ta ’mirlash  ishlari  inven- 
tari- zatsiya dalolatnomasi bino, inshoot, texnik-ta’minot vositalari, 
asbob-uskunalar va boshqa asosiy vositalam ing obyektlarini tugal­
lanmagan  kapital  ta ’mirlash  ishlari  inventarizatsiyani  o ‘tkazishda 
q o ‘llaniladi.  Bajarilgan  ishlar holati  tekshimvi  asosida bir nusxada 
to ‘ldirilib,  komissiya  a ’zolari,  moddiy javobgar  shaxslar  tom oni­
dan imzolanadi va buxgalteriyaga topshiriladi.
Kelgusi  davr  xarajatlarining  inventarizatsiya  dalolatnom a­
si  korxonalar  kelgusi  davr  xarajatlari  hisobi  yuritiladigan  schyot 
m a ’lumotlarini  tekshirish  asosida  tuzilib,  imzolanadi  va  buxgal­
teriyaga topshiriladi.
Pul  m ablaglari  inventarizatsiya 
dalolatnomasi 
kassadagi 
naqd pullar haqiqiy  miqdorini  aniqlash m aqsadida o‘tkazilayotgan 
inventarizatsiya m a’lumotlarini  aks ettirishda qoilaniladi.
K omissiya  a ’zolari  qimmatbaho  qog‘ozlar,  limitlashtirilgan 
chek daftarchalari, naqd pullar miqdorini  sanash orqali aniqlab, da- 
lolatnomani  ikki  nusxada  to ‘ldiradilar.  Ushbu  dalolatnomaga  ko­
missiya a ’zolari va moddiy javobgar shaxs imzo chekadi ham da bir 
nusxasi  buxgalteriyaga  topshiriladi,  ikkinchi  nusxasi  esa  moddiy 
javobgar shaxsda qoladi.
M oddiy javobgar shaxs o ‘zgarayotganda o ‘tkaziladigan inven­
tarizatsiya  shakli  uch  nusxada  to id irilad i.  Biri  buxgalteriya,  ikk­
inchi,  uchinchi  nusxalari  esa moddiy javobgarlikni topshirayotgan 
v a qabul qilib olayotgan shaxslarga beriladi.  Ushbu hujjat qim mat­
baho  qog’ozlar va qat’iy hisobdagi  hujjatlar haqiqiy miqdorini  an­
iqlash  maqsadida  o ‘tkaziladigan  inventarizatsiya  m a’lumotlarini 
rasmiylashtirishda  qoilaniladi.  Q at’iy  hisobdagi  hujjat  blankalar- 
iga benzin talonlari, y o ‘l  chiptalari  va boshqalar misol  bo‘ladi.
Inventarizatsiya  yozuvi  ikki  nusxada  to ‘ldirilib,  birini  saqlash 
uchun  buxgalteriyada,  ikkinchisi  esa  qimmatbaho  qog‘ozlami 
qat’iy  hisobdagi  blankalari  moddiy  javobgar  b o ‘lgan  shaxsda  qo­
ladi.
126

---

Xaridorlar  bilan  hisoblashish  inventarizatsiya  dalolatnomasi 
xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa turli debitorlar ham ­
da  kreditorlar  bilan  hisoblashish  inventarizatsiya  m a’lumotlarini 
rasmiylashtirishda  qollaniladi.  Dalolatnoma  bir  nusxada,  tegish­
li  schyot  m a’lumotnomalari  asosida  aniqlangan  qoldiq  summalari 
aks ettirilgan holda rasmiylashtirilib, kom issiya a ’zolari  tomonidan 
imzo bilan tasdiqlanib, buxgalteriyaga topshinladi.
M a’lumotnoma  buxgalteriya  hisobi  tegishli  sintetik  schyot­
lar bo‘yicha alohida rasmiylashtiriladi.  Ushbu m a’lum otnoma kor­
xonadagi  debitorlik  va kreditorlik qarzlari  yuzasidan  hisoblashish- 
da b o ‘lgan turli korxonalar, tashkilotlardan  olinadi.
Solishtirma  qaydnom a  asosiy  vositalar  inventarizatsiya  nati- 
jalarini  rasmiylashtirishda  q o llan ib ,  bir  nusxada  to ‘ldiriladi  va 
buxgalteriyada  belgilangan  muddatgacha  saqlanadi.  Solishtirma 
qaydnoma  hisob  m a’lumotlaridan  chetlashishlar  aniqlangan  tovar 
moddiy  boyliklar  inventarizatsiya  natijalarini  rasmiylashtirish 
uchun  qo‘llaniladi.  Ushbu  solishtirma  qaydnom a ham  bir nusxada 
rasmiylashtirilib,  buxgalteriyada  belgilangan  muddatgacha  saqla­
nadi.
Korxona x o ‘jalik  mulklari inventarizatsiya m a’lumotlari va an- 
lqlangan  natijalari  yuqoridagi  hujjatlarda rasmiylashtirilgach.  kor­
xona  rahbari  tasdig‘idan  so ‘ng,  buxgalteriya  schyotlarida  tegishli 
yozuvlar amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya natijasida quyidagilar aniqlanadi: 
hisob  va inventarizatsiya m a’lumotlari teng; 
hisob  m a’lumotlaridan  inventarizatsiya  natijasida  aniqlangan 
m a’lumotlar yuqoriligi  (ortiqcha x o ‘jalik m a b lag la ri  aniqlanishi);
hisob m a’lumotlari k o ‘rsatkichlari yuqoriligi (xo'jalik mulklari 
yetishmovchiligining aniqlanishi).
Buxgalteriya hisobida sodir b o lay otgan  jarayonlar o ‘sha vaqt- 
ning  o ‘zidayoq  maxsus  hujjatlarda  rasmiylashtiriladi.  Bu  hujjatlar 
buxgalteriya hisobi  hujjatlari  deb  aytiladi.  Buxgalteriya hisobining 
yana  bir  xususiyati,  unda  xo‘jalik  jarayonlarining  hujjatlaslitiril- 
ishidir.  Buxgalteriya  hisobi  tizimida  qayd  qilinadigan  har  bir  op-
127

---

Inventarizatsiya  shakllar  ko‘rinishidagi  inventarizasiya  dalo­
latnomalari ro ‘yxatlari o ‘rniga buxgalteriya jum al-order vedomost- 
lari  shaklida qo ilan ilishi  mumkin.
Asosiy  vositalam ing  tugallanmagan  ta ’mirlash  ishlari  inven- 
tari- zatsiya dalolatnomasi bino, inshoot, texnik-ta’minot vositalari, 
asbob-uskunalar va boshqa asosiy vositalam ing obyektlarini  tugal­
lanmagan  kapital  ta’mirlash  ishlari  inventarizatsiyani  o ‘tkazishda 
qo‘llaniladi.  Bajarilgan  ishlar holati  tekshiruvi  asosida bir nusxada 
to id irilib ,  komissiya  a ’zolari,  moddiy javobgar  shaxslar  tomoni­
dan imzolanadi va buxgalteriyaga topshiriladi.
Kelgusi  davr  xarajatlarining  inventarizatsiya  dalolatnom a­
si  korxonalar  kelgusi  davr  xarajatlari  hisobi  yuritiladigan  schyot 
m a’lumotlarini  tekshirish  asosida  tuzilib,  imzolanadi  va  buxgal­
teriyaga topshiriladi.
Pul  m ab lag iari  inventarizatsiya 
dalolatnomasi 
kassadagi 
naqd pullar haqiqiy  miqdorini  aniqlash m aqsadida o ‘tkazilayotgan 
inventarizatsiya m a’lumotlarini  aks  ettirishda qoilaniladi.
Komissiya  a ’zolari  qimmatbaho  qog‘ozlar,  limitlashtirilgan 
chek daftarchalari, naqd pullar miqdorini  sanash orqali aniqlab, da- 
lolatnomani  ikki  nusxada  to idiradilar.  Ushbu  dalolatnomaga  ko­
m issiya a ’zolari va moddiy javobgar shaxs imzo chekadi ham da bir 
nusxasi  buxgalteriyaga  topshiriladi,  ikkinchi  nusxasi  esa  moddiy 
javobgar shaxsda qoladi.
Moddiy javobgar shaxs o ‘zgarayotganda o ‘tkaziladigan inven­
tarizatsiya  shakli  uch  nusxada  to id irilad i.  Biri  buxgalteriya,  ikk­
inchi,  uchinchi  nusxalari  esa moddiy javobgarlikni  topshirayotgan 
va qabul qilib olayotgan shaxslarga beriladi.  Ushbu hujjat  qimmat­
baho  qog‘ozlar va qat’iy hisobdagi  hujjatlar haqiqiy miqdorini  an­
iqlash  maqsadida  o ‘tkaziladigan  inventarizatsiya  m aium otlarini 
rasmiylashtirishda  qoilaniladi.  Q at’iy  hisobdagi  hujjat  blankalar- 
iga benzin talonlari, y o i   chiptalari  va boshqalar misol  b o ia d i.
Inventarizatsiya  yozuvi  ikki  nusxada  to id irilib ,  birini  saqlash 
uchun  buxgalteriyada,  ikkinchisi  esa  qimmatbaho  qog‘ozlami 
qat’iy  hisobdagi  blankalari  moddiy  javobgar  b o ig a n   shaxsda  qo­
ladi.
126

---

Xaridorlar  bilan  hisoblashish  inventarizatsiya  dalolatnomasi 
xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa turli debitorlar ham ­
da  kreditorlar  bilan  hisoblashish  inventarizatsiya  m a’lumotlarini 
rasmiylashtirishda  q o ‘llaniladi.  Dalolatnoma  bir  nusxada,  tegish­
li  schyot  m a’lumotnomalari  asosida  aniqlangan  qoldiq  summalari 
aks ettirilgan holda rasmiylashtirilib, kom issiya a ’zolari tomonidan 
imzo bilan tasdiqlanib, buxgalteriyaga topshiriladi.
M a’lumotnoma  buxgalteriya  hisobi  tegishli  sintetik  schyot­
lar b o ‘yicha alohida rasmiylashtiriladi.  Ushbu m a’lum otnoma kor- 
xonadagi  debitorlik  va kreditorlik qarzlari yuzasidan  hisoblashish- 
da boMgan turli korxonalar, tashkilotlardan  olinadi.
Solishtirma  qaydnom a  asosiy  vositalar  inventarizatsiya  nati- 
jalarini  rasmiylashtirishda  q o llan ib ,  bir  nusxada  to ‘ldiriladi  va 
buxgalteriyada  belgilangan  muddatgacha  saqlanadi.  Solishtinna 
qaydnoma  hisob  m a’lumotlaridan  chetlashishlar  aniqlangan  tovar 
moddiy  boyliklar  inventarizatsiya  natijalarini  rasmiylashtirish 
uchun  qo‘llaniladi.  Ushbu  solishtirma qaydnom a ham  bir nusxada 
rasmiylashtirilib,  buxgalteriyada  belgilangan  muddatgacha  saqla­
nadi.
Korxona x o ‘jalik mulklari  inventarizatsiya m a’lumotlari va an­
iqlangan  natijalari  yuqoridagi  hujjatlarda  rasmiylashtirilgach.  kor­
xona  rahbari  tasdig‘idan  so ‘ng,  buxgalteriya  schyotlarida  tegishli 
yozuvlar amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya natijasida quyidagilar  aniqlanadi. 
hisob va inventarizatsiya maTumotlari  teng; 
hisob  m a’lumotlaridan  inventarizatsiya  natijasida  aniqlangan 
m a’lumotlar yuqoriligi  (ortiqcha x o ‘jalik m ab lag lari  aniqlanishi);
hisob m a’lumotlari ko ‘rsatkichlari yuqoriligi (xo‘jalik mulklari 
yetishmovchiligining aniqlanishi).
Buxgalteriya hisobida sodir b o ‘layotgan jarayonlar o ‘sha vaqt- 
ning  o ‘zidayoq  maxsus  hujjatlarda  rasmiylashtiriladi.  Bu  hujjatlar 
buxgalteriya hisobi  hujjatlari  deb aytiladi.  Buxgalteriya hisobining 
yana  bir  xususiyati,  unda  xo‘jalik  jarayonlarining  hujjatlashtiril- 
ishidir.  Buxgalteriya  hisobi  tizimida  qayd  qilinadigan  har  bir  op-

---

eratsiya  dastlab  hujjatlashtirilishi  kerak.  Hujjat  buxgalteriya  hiso­
bi  m a’lumotlarining  yagona manbai  hisoblanadi.  Shu  sababli  bux­
galteriya  hisobida  hujjatsiz  m a’lumotlar  axborot  sifatida  tan  olin- 
maydi.  Buxgalteriya hisobi hujjatiari b o ‘lib o ‘tgan voqea-hodisalar 
to ‘g ‘risidagi yozm a guvohdir, ya’ni hujjatlar o ‘tgan davr to ‘g ‘risida 
m a’lumot beradi.
Hujjatlar bir necha xususiyatlarga ko‘ra turkum larga ajratiladi, 
bunday  guruhlashga  sabab,  hujjatlashtirish  ishlarini,  ulardan  hi­
sob  ishlarida  foydalanishni  ham da  ular  aylanishini,  saqlashini  os- 
onlashtirishdir.  Hujjatlar tuzilishi  tartibiga,  vazifasiga,  x o ‘jalik  ja- 
rayonini  aks ettirishiga, qayerda tuzilishi  xususiyatlariga k o ‘ra tur­
kum larga ajratiladi.
Hujjat  aylanishi  -   birlamchi  hujjatlam i  tuzilib,  ulam i  qayta 
ish-  lab  va  umumlashtirib,  guruhlashdan  so ‘ng,  arxivga  topshiril- 
guncha  b o ‘lgan  harakatidir.  Buxgalteriyaga  kelib  tushgan  hujj­
atlar  majburiy  tekshiruvdan  o ‘tishi  kerak.  Korxona  b o ‘yicha  huj­
ja t  aylanishining  o ‘z  vaqtida  bajarilishi  bosh  buxgalter  tomonida 
nazorat  qilib  boriladi.  Korxonada mavjud  b o ‘lgan m ulklar  saqlan- 
ishini  ta ’minlash,  ular  nazoratini  yaxshilash  maqsadida,  yuritilay- 
otgan  hisob  m a’lumotlari  nechog‘lik  haqiqiyligi,  to ‘g ‘riligini  tek- 
shirish m aqsadida inventarizatsiya o ‘tkaziladi.