Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

«Hisobdor shaxslar bilan hisoblashish» - O.R.  N osirov
Jarayon
muddati
Jarayon
Jarayonlarnmg mazmuni
Debet
Kredit
Sum-
raqami
l-dekabrga  qoldiq
ma
8/XII
1 Tovarlar olib kelish
 
uchun  naqd  pul  berildi
4230
5010
11  /XII
2
Olib 
kelingan 
tovarlar
 
chakana 
savdoga 
qabul
 
qilindi
2910
4230
13/XII
3 IshLatilmay 
qolgan
 
pul m ablaglari  qaytarildi
5010
4230
Dekabr oyi bo'yicha jami
100000
100000
i  -yanvarga  qoldiq
Obyektni  xarakterlovchi
 
ixtirochilik elementlari
 
va boshqa  belgilar nomi
Asosiy
obyekt
A sosiy obyektga taalluqli  muhum
 
moslamalar,  qurilmalar nomi
1
2
3
4
5
6
Pasport,
loyiha
raqami,
rusum,
toifa
Zavod
raqami,
ishlab
chiqilgan
yil
Foydalanishga
 
berilgan
 
xarajatdagi
 
dalolatnoma
 
raqami  va
 
muddati
Inventar
tartib
raqami
Sex
b o iim i
Sintetik
schyot
Analitik
hisob
shifri
1
2
3
4
5
6
7
Qimmatbaho metallar
Chiqishi  (berildi)
Nomi
Turi
Og'irligi
Buxgalteriya yozuvi
 
(dalolatnoma  nakladnoyi)
Chiqarilish
(joylashtirish)
sababi
Muddat
Tartib  raqami
14
15
16
17
18
19
142

---

Qurish, qurollantirishni
 
oxirga yetkazish, qayta
 
qurish, takomillashish
 
(buxgalteriya yozuvi)
Ta’mirlash (buxgalteriya yozuvi)
X)
-o
x>
E
E
w
E
u.
cd
СГ
3
Л
O’
ctf
cd
a*
cd
-4—
>
CS
-a
cd
u.
5   -g
с  E
cn
s

 
"о
cd
u-
X)
3   с
 
с  E
св
£
03
43
cd
X>
cd  •—
S  E
"O
© 
a
£
■§

>  cd
S
-a
О  
E
c3
JES  Й
E
c3
С  
c3
i—<
 
U.
3
CO
£
СП
С  cd
Asosiy vositalar hisobi inventar kartochkasi  (№ AV-6  shakl)
(obyekt to‘liq nomi va atalishi)
(tayyorlovchi zavod nomi)
(model, toifa, rusum)
AV-6  shaklning orqa tomoni
Obyektning qisqacha individual tavsifhomasi
Kartochkani to ‘ldirdi 
(lavozim) 
(imzo)___________
(Ismi  sharfi) «___ »____ 20 
y.
K o‘p ustunli kartochkalam ing yana biri sifatida «Asosiy ishlab 
chiqarish» xarajatlari  hisobi  uchun yuritiladigan kartochkani misol 
sifatida keltirish mumkin.
Kartochkalar  maxsus  kartotekalarda  saqlanadi.  Kartotekaga 
kartochkalar joylashtirilayotganda  moddiy javobgarligi  joylangan 
o ‘mi  va boshqa xususiyatlariga  ahamiyat berib,  guruhlarga ajratil- 
gan holda qo‘yiladi.
Buxgalteriya  hisobi  registrlari  yozuv  turlariga  k o ‘ra  3  xil 
b o ‘ladi:
1.  Xronologik  hisob registrlari.
2.  Tizimli  hisob registrlari.
3. Kombinatsiyalashgan  registrlar.
143

---

Xronologik hisob registrlarining o ‘ziga xos xususiyati  shunda- 
ki, undagi yozuvlar xronologik tartibda aks ettirilib boriladi. Bu yo- 
zuvlar orqali jarayonning qisqacha mazmuni, sodir b o ig a n  m udda­
ti  va summasining xronologik tartibi  aks ettirilib boriladi.
M asalan,  «Jarayonlami  ro'yxat  qilish  jurnali»  xronologik  hi­
sob  registriga  misol  b o iib ,  u  hisobning  memorial-order  shaklida 
qoilaniladi.
Tizimli  hisob  registrlari  jarayonlam ing  m a lu m   bir  belgilari 
b o ‘yicha tizimlashgan (guruhlashgan) holda aks ettirilishi bilan xu- 
susiyatlidir.  «Bosh daftar» tizimli hisob registrlarigam isol b o ia d i. 
Ushbu  registrdan  XV   asr  oxirlarida  ikki  yoqlama  yozuv  usuli  vu­
judga kelganidan boshlab foydalanish y o lg a  qo‘yilgan.
Buxgalteriya  daftarlari  bir  yilga  m o ijallan g an   b o iib ,  ham­
ma betlari raqamlanadi vabosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanadi. 
Buxgalteriya daftarida korxona x o ‘jalik  mulklarini  aks  ettiradigan 
schyotlar  uchun  betlar  ajratiladi.  Sintetik  schyotlar  uchun  tegishli 
analitik  schyotlar  ochilgan  b o is a ,  bosh  daftarda betlar ajratilayot- 
ganda e ’tiborga olish zarur. M asalan, savdo korxonasining chakana 
savdodagi tovarlari 2920 sintetik schyotida yuritiladi.  Aytaylik, shu 
savdo  korxonasiga qarashli  3  ta magazin  mavjud.  Bunday holatda 
bosh daftarda har bir moddiy javobgar  shaxs  uchun  alohida varaq- 
lar qoldirilishi va umumiy tovarlar hisobi  aks ettirilishi uchun  ham 
varaqlar ajratilgan b o iish i  zarur.
Buxgalteriya  daftarida  mundarija  ham  b o iib ,  unda  hisobi 
yuritiladigan  schyotlarning aks ettiriladigan varaqlari  tartib raqami 
ko‘rsatilgan  b o ia d i.  Buxgalteriya hisob registri daftarining boshqa 
registrlardan afzalligi  quyidagilardan iborat:
hisob  m alum otlarining bir  registrda mujassamlashganligi;  hi­
sob m a’lumotlari  saqlanishi  mustalikam  ta ’minlanganligi.
Buxgalteriya  daftarining  kamchiliklari  ham  b o iib ,  ular  quy- 
idagilardaniborat.
buxgalteriya  xodimlari  o ‘rtasida  mehnat  taqsimotini  to ‘g ‘ri 
y o lg a   q o ‘yishga  xalaqit beradi,  sababi,  daftarda korxonada  hisobi 
yuritiladigan  hamma schyotlar joy lash gan.  Buxgalteriya xodimlari
144

---

o ‘zlariga  biriktirilgan  schyotga  tegishli  m a’lum otlami  aks  ettirish 
uchun  daftar b o ‘shashini  kutishi kerak b o la d i;
buxgalteriya  daftaridan  hisob  registri  sifatida  foydalanganda, 
hisob  ishlarining  mexanizatsiyalashtirish  imkoniyatlari  kamayadi; 
buxgalteriya  xodimlari  mehnat  unumdorligi  oshishiga  xalaqit  be- 
radi.
Birinchidan,  daftardan  galma-galdan  foydalanish  natijasida 
vaqt  y o ‘qotiladi,  ikkinchidan,  buxgalteriya  daftarining  hajmi  kat- 
ta  b o ‘lib,  tegishli  varaqni  topib,  undan  foydalanishni  sekinlashti- 
radi.  Buxgalteriya  daftarlarining  barcha  varaqlaridan  hamma  vaqt 
foydalanilaverilmaydi.  T oidirilm agan  varaqlar esa kelgusi hisobot 
davri uchun foydalanilmaydi va hisob registrlari bilan bog‘liq xara- 
jatlarning oshishiga olib keladi. Buxgalteriya daftarlari  bir hisobot 
yili uchun m oljallangan.
Buxgalteriya  hisobi  registrlari  ulardagi  yozuv  turiga  ko'ra, 
kombinatsiyalashgan  shaklda  ham  b o ‘ladi.  Kombinatsiyalashgan 
buxgalteriya registrlarining o ‘ziga  xos  xususiyati  shundaki,  ular- 
da  xronologik  va  tizimli  yozuvlar  birgalikda  aks  ettiriladi.  Bun- 
day  registrlaming  afzalligi  quyidagilardan  iborat:  hisob  ishlari  ix- 
chamlanadi; buxgalteriya hisobi  yozuvlari  aks ettiriladigan registr- 
lar miqdorini qisqartiradi; hisobi registrlarida xronologik va tizimli 
yozuvlar  umumlashtirilgan  ham da  kombinatsiyalashtirilgan  hisob 
registrlarigajurnal-order misol  boMadi.
Buxgalteriya  hisobi  registrlari  ularda  aks  ettiriladigan 
m a’lumotlar  hajmiga  k o ‘ra  ikki:  Sintetik  registrlar  va  Analitik  re- 
gistrlarga ajratiladi.
Sintetik  registrlar  sintetik  hisob  m a’lumotlarini  aks  ettirishga 
m oljallangan b o lib ,  ularga bosh daftar, jarayonlam i ro ‘yxat qilish 
jum ali, jum al-orderlar va boshqalar misol  b o ia d i.
Analitik  registrlar  analitik  hisob  m a’lumotlarini  rasmiylash­
tirishda  q o ‘llanilib,  ularga  materiallar,  asosiy  vositalar,  hisobdor 
shaxslar  bilan  hisob-kitoblar  va  boshqa  mulklar  hisobi  b o ‘yicha 
yuritiladigan  kartochkalar misol  b o ‘ladi.
145

---

X o‘jalik  yurituvchi  subyekt  faoliyati  bilan  b o g iiq  jarayonlar 
dastlabki  hujjatlarda  rasmiylashtiriladi.  Ushbu  boshlang‘ich  huj­
jat  ham  shaklan,  ham  mazmunan  har  tomonlama  tekshirilgandan 
so‘ng  qayta  ishlanadi.  Dastlabki  hujjat  m a’lumotlari  asosida,  bux­
galteriya registrlari  toldiriladi.
B a’zi  vaqtlarda  buxgalteriya  registrlari  ijroiya  varaqlari  aso­
sida  ham  rasmiylashtiriladi.  Bunday  holatlarga  d a ’volar  yuzasi­
dan  hisoblashish,  xodimdan  aliment  summasini  ushlab  qolishlar, 
xodim ning  bankdan  olgan  kreditlari  yuzasidan  ushlovlar  uchun 
asos b o ladigan  qonuniy kuchga ega b o ig a n  sud qarorlari, bank bi­
lan xodim o ‘rtasida tuzilgan shart nomlar misol b o ia d i.
Buxgalteriya  hisobi  registrlari  qanday  dastlabki  hujjatlar  aso­
sida  rasmiylashtirilmasin  quyidagi  talablarga  rioya  etish  zarur- 
dir.  dastlabki  hujjatlami  tegishli  blankaga  rasmiylashtirilganligi; 
dastlabki  hujjat  hamma  rekvizitlarining  andozaga  javob  berishi; 
ko‘rsatkichlam ing  arifmetik  to ‘g ‘ri  hisoblangani;  dastlabki  hujj­
atlarda rasmiylashtirilgan xo‘jalik jarayonlari iqtisodiy mazmunligi 
va qonuniyligi;  tekshirib, qayta ishlangan  dastlabki  hujjatlar asosi­
da buxgalteriya registrlarini  o ‘z vaqtida va to ‘g ‘ri  rasmiylashtirish; 
buxgalteriya  registrlari  m a’lumotlari  asosida  buxgalteriya  balansi 
va  hisobotni  tegishli  ko‘rsatm alarga  asosan  to ‘g‘ri  va  o ‘z  vaqtida 
tuzish;  hamma  talabga javob  beradigan  balans  va  hisobot  boshqa 
shakllarini o ‘m atilgan muddatda tegishli joylarga topshirish.
Yuqorida  keltirilgan  talablardan  ko‘rinib  turibdiki,  buxgal­
teriya  hisobi  hisob  ishlarining  ham m a  bosqichlari  bir-biriga  uzviy 
b o g liq d ir.
Dastlabki hujjatlam ing naqadar to ‘g ‘ri rasmiylashtirilishi, bux­
galteriya  registrlari  m a ’lumotlarini  ham  to ‘g ‘ri  rasmiylashtirilish- 
iga  asos  b o ia d i.  0 ‘z  navbatida  buxgalteriya  registrlari  moliyaviy 
hisobotlami  o ‘z  vaqtida  va  to ‘g ‘ri  m a’lum otlar  asosida  rasmi- 
ylashtirili shiga xizmat qiladi.
M a’lumki,  moliyaviy  hisobot  shakllari  quyidagilardan  iborat: 
Buxgalteriya balansi  (1 -shakl). M oliyaviy natijalar to ‘g ‘risida hiso-
146

---

bot (2-shakl).  Pul oqimi to ‘g ‘risida hisobot (4- shakl). Xususiy kap­
ital to‘g ‘risida hisobot (5-shakl).
Yuqorida keltirib o ‘tilgan moliyaviy hisobotning hamrna shak­
llari ham korxonalar faoliyatini har tom onlam a o ‘rganish, tahlil qil­
ish, nazorat etish ham da boshqarish  uchun xizmat qiladi.
Demak, korxona faoliyati  haqida to ‘g ‘ri xulosaga kelish uchun 
moliyaviy  hisobot  m a’lumotlari  haqqoniy  aks  ettirilgan  boMmog'i 
zarur  ekan.  Buxgalteriya  registrlarini  ulardagi  m a’lumotlarning 
to ‘g ‘ri va o ‘z vaqtida aks ettirishini ahamiyati ham shundadir. Bux­
galteriya registrlariga tegishli m a’lum otlami aks ettirishning oldiga 
qo‘yilgan talablari  sanab o ‘tildi.  Shu talablarga javob  berish uchun 
esa quyidagi vazifalar bajarilishi kerak.
Dastlabki  hujjatlami  har  tom onlam a  tekshirish.  Buxgalteriya 
registrlari bilan to ‘liq ta ’minlanish.
Buxgalteriya  registrlariga  hisobot  davri  boshlang‘ich  qoldiq- 
larini  to ‘g ‘ri  aks  ettirib  chiqish.  Buxgalteriya provodkalarini  hisob 
registlariga tegishli tartibda va o ‘z vaqtida yozish.
Buxgalteriya  registrlariga  hisobot  davri  boshida  boshlang'ich 
qoldiqlar aks ettirilganda, oldingi hisobot davri uchun oxirgi qoldiq 
ko‘rsatkichlari  olinadi.  Ushbu  boshlang‘ich  qoldiq  summalari  te­
gishli  buxgalteriya  hisobi  registrlarida  aks  ettirilayotganda,  ulam ­
ing tagiga chiziq chiziladi. Bunday chiziq tortilishiga sabab, hisobot 
davri  davomida aks ettirilgan  oborot  summalari bilan boshlang‘ich 
qoldiq summasini  xatolik  bilan  qo'shib  yuborilmaslik.  Buxgalteri­
ya 
registrlarida  yozuvlar  aks  e ttir ila y o tg a n d a .
dastlabki  hujjatlarga  q o ‘yilgan  talablarga  rioya  etish  zarur.  Yo­
zuv-  lami  aks  ettirish  talablari  shundaki,  siyohli  ruchkalardan, 
kimyoviy  qalamlardan, yozuv  mashinkalardan  foydalaniladi.  O dd­
iy rangli  qalamlardan  foydalanish  esa ta ’qiqlanadi, bu bilan yozuv- 
laming o ‘zgartirish oldi  olinadi, yozuvlarning uzoq vaqt  saqlanishi 
ta ’minlanadi.
Yozuvlarning  buxgalteriya registrlarida  qanday  usulda  aks  et- 
tirishga ko‘ra,  mashinada yozish  va qo‘lda yozishga bo‘lish  m um ­
kin.  Mashinada  yozish  deganda,  yozuv  mashinalari,  elektron  hiso-
147

---

blash  mashinalari  yordamida  buxgalteriya  hisobi  registrlarini  ras- 
miylashtirish tushuniladi.  Buxgalteriya hisobi  registrlaridagi  yozu­
vlar  ulardan  necha nusxadan rasmiylashtirilishiga k o ‘ra,  bir va bir 
necha  nusxali  b o la d i.  Bir necha  nusxada  buxgalteriya  hisobi  reg­
istrlari  rasmiylashtirilishida,  ularning  har  bir  nusxasi  alohida-alo- 
hida rasmiylashtirilishi  yoki  ko‘chirish  qog‘ozlaridan  (kopirovka) 
foydalangan  holda rasmiylashtirilishi  mumkin.  Bir  necha nusxada 
yoziladigan  hujjatlar,  asosan,  dastlabki  hujjatlar b o ‘lib,  ularga  da- 
lolatnomalar,  TTN  (tovar-transport  nakladnoy)lam i,  schyot-fak- 
turalam i,  nakladnoylam i,  to ‘lov  talabnomasi,  to ‘lov  topshiriq-no- 
malarini,  shartnomalami misol tariqasida keltirish mumkin.
K o ‘chirish  qog‘ozlari  yordam ida yozuvlami  aks  ettirish  orqa­
li  xato  yozuvlar  kamayishiga,  hisob  ishlari  tezlashishiga  va oqibat 
natijasida  buxgalteriya  xodimlari  m ehnat  unumdorligi  oshishiga 
erishiladi.