|
2.3. Buxgalteriya hisobining axborotlaridan
foydalanuvchilar
M amlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o ‘tishi munosabati bi
lan unga xos b o ig a n yangi iqtisodiy tushunchalar, mulkchilikning
yangi turlari va ilgari bizga tanish bo im agan yangi iqtisodiy hodi-
salar hayotimizga kirib keldi. M asalan, bozor iqtisodiyoti sharoiti-
dagi mulkchilikning yangi turlari b o ig a n xususiy, oilaviy, jam oa,
aksiyadorlik, shirkat va boshqa shu kabi m ulk shakliga ega sub
yektlarning yuzaga kelishi, xo‘jalikni yuritishdagi har xil tavakkal-
chiliklar paydo b o id i. Jumladan, buxgalteriya hisobida qimmat-
baho qog‘ozlarga invastinsiyalar qilish, o‘z aksiyalarini chiqarish
va sotish, valyuta, ko‘chmas m ulklarga doir muomalalar, dividend-
lar hisoblash hamda to iash kabi rejali iqtisodiyotga xos boim agan
yangi turdagi xo‘ja!ik jarayonlari yuzaga keldi.
M ulkchilik shaklidan qat’iy nazar har qanday x o ‘jalik y u ri
tuvchi subyektlar mulklari samaradorligini oshirish, saqlanishini
ta’minlanishi va moliyaviy holati to ‘g‘risidagi haqqoniy axborot-
lami olish uchun buxgalteriya hisobini yo‘ritishlari shart. X o‘jalik
yurituvchi subyektlar faoliyati natijalari to'g 'n sid agi buxgalteriya
hisobining axborotlari eng haqqoniy hisoblanadi. Buxgalteriya h i
sobi va uning m aium otlaridan juda keng m iqyosda foydalaniladi.
Bu axborotlardan foydalanuvchilami uch guruhga bo iish mumkin:
1) mulkdorlar, boshqaruvchilar;
2) moliyaviy x o ‘jalik faoliyatdan to'gridan-to’gri manfaatdor
tashqi foydalanuvchilar;
56
3)
moliyaviy x o ‘jalik faoliyatdan to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri moliyaviy
qiziqishda bolm ag an tashqi foydalanuvchilar.
X o‘jalik yurituvchi subyektning mulkdorlari, boshqaruvchi-
lari faoliyatini boshqarish va uning oldida turgan maqsadlariga
erishish uchun to ‘liq javob beradigan shaxslar hisoblanadi. Bo-
zorda raqobatning kuchayib borishi erkin iqtisodiyotga xos xu-
susiyat ekanligi sababli kompaniyaning muvaffaqiyati va raqo-
batbordoshligi m a’muriyatdan barcha kuch va imkoniyatlami ik-
kita eng muhim maqsad, y a’ni foydalilik (rentabellik) ham da ba
lans likvidligim ta ’minlashga qaratilishini talab qiladi. Ushbu vazi-
fani ta’minlovchilar-mulkdorlar, ijro apparati xodimlari, yuqori
boshqaruv organlari, menedjerlar va boshqa maxsus bo‘linmalar
hisoblanadi.
Ijro apparati xodimlari va yuqori boshqaruv organlarini -
rentabellik hamda Jikvidlilik darajasi, menedjerlami-foyda, pul
mablag‘larini yetarliligi, tannarx va ayrim mahsulotlar rentabel-
ligi kabi axborotlar qiziqtiradi. Axborotlardan foydalanuvchilar -
ga ularni taqdim etish tartiblarini belgilashda uning maxfiyligini
ta’minlash uchun m a’lum qoidalarga rioya etish zarur. A xborot
lardan foydalanish tartiblarini belgilashda inobatga olinishi zarur
bo'lgan qoidalarni belgilashda:
axborotlaming xodim funksional vazifasiga mosligi;
axborotlardan foydalanishning samaradorligi;
axborotlar qiymati;
axborotlar maxiiyligi va xavfsizligini ta ’minlanish choralari
kabilami inobalgaolish zarur hisoblanadi. Ushbu toifadagi axborot
lardan foydalanuvchilarga o'z vaqtida haqqoniy axborotlami yetka-
zib berish hamda ularnining maxfiyligi va xavfsizligi ta ’minlanishi
faoliyat natijalari samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Moliyaviy xo'jalik faoliyatdan to‘g'ridan-to‘g ‘ri manfaat-
dor tashqi foydalamivchilar-mvestorlar, investisiya qilishni re-
jalashtiruvchilar, banklar, xom-ashyo, asbob-uskunalar yetkazib
beruvchilar va boshqa doimiy inijozlar hisoblanadi.
57
Ushbu toifadagi axborotlardan foydalanuvchilar buxgalteri
ya hisobi va moliyaviy hisobotlar m a’lumotlari asosida korxona
to io v qobiliyati, investisiya imkoniyati va likvidlilik kabi o ‘zlarini
qiziqtiruvchi axborotlarga ega bo ladi. X o‘jalik yurituvchi subyekt-
ning m oliya hisobotlarini tahlil qilib, kompaniyaning
«Kelgusidagi moliyaviy istiqbollari qanday, unga m ablag‘
q o ‘yishga arziydimi yoki y o ‘qmi?» kabi savollarga javob topish va
moliyaviy natijani oshirishning ichki imkoniyatlarini aniqlaydilar.
M oliyaviy faoliyatdan bilvosita manfaatdor bo‘lgan foydalanu
vchilar turli xil davlat soliq xizmati organlari, statistaka idoralari,
auditorlik tashkilotlari, davlat mulkini boshqaruvchi organlar, fond,
tovar xom-ashyo birjalari va kasaba uyushmalari kabilar hisobla
nadi. Ushbu toifadagi axborotlardan foydalanuvchilar qonun huj-
jatlari bilan zimmalariga yuklatilgan vazifalar ijrosini ta ’minlash,
hududni rivojlantirish istiqbollarini belgilash, ishchi va xizmatchi-
lar manfaatlarini himoya qilish kabi m aqsadlarda buxgalteriya hi
sobi va moliyaviy hisobotlar m a’lumotlari dan foydalanadilar.
Ushbu keyingi ikki toifadagi axborotlardan tashqi foydalanuv-
chilam i asosan quyidagi k o ‘rsatkichlar qiziqtiradi:
aktivlari va passivlarining tarkibi:
balans likvidligi:
o‘z va jalb qilingan kapitalning hissasi'.
aktivlarning aylanish tezligi:
sof foyda:
barcha aktivlar, sotish hajmi va xarajatlar rentabelligi; to'langan
dividendlarning hissasi va miqdori.
Buxgalteriya hisobining milliy va xalqaro standartlarida bux
galteriya hisobi va hisobotning m a ’lumotlari undan foydalanuv-
chilam ing talablariga moslangan va tushunarli bo‘lishi, agar ular
m a’lumotlami tushuna olmasa buxgalteriya xodimlari og ‘zaki yoki
xat bilan tushuntirib berishlari lozimligi belgilab qo‘yilgan.
58
Do'stlaringiz bilan baham: |
