Irrigatsiya va melioratsiya

XI.Bob. Eroziya va unga qarshi kurash 
11.1.Eroziya va uning turlari 
 
 
Tog’ jinslarining, tuproqning yoki boshqa bir yuzalar butligining va ularning 
fizik-kimyoviy xususiyatlarining parchalanib buzilishi eroziya deb ataladi. tog’ 
jinslari tuproq, metall, tarmoq eroziyalariga farqlanadi. SHuningdek, fizikaviy, 
kimyoviy, biologik eroziya tushunchalari mavjud bulib, bundagi yemiruvchi 
kuchlar havo haroratining keskin uzgarishi, shamol, harakatdagi suv va uning 
tarkibida uchraydigan ishqor va kislotalar, biologik agentlar hisoblanadi. 
Hayotda antropogen, zoogen, geologik, yonbosh, tik, yer osti, chuqur, 
shamol, suv, chiziqli, tomchili, yul, irrigatsiya, tekislik, daryo, qurilish, texnik, 
kimyoviy, transport eroziyalari uchraydi. 
Antropogen (jadallashgan) eroziya -
inson noturri faoliyat olib borgan 
maydonlarda (qishloq xujaligi ishlari, foydali qazilmalarni qazib olish) tuproq va 
uning ostki qatlam gruntlarining suv va shamol kuchi ta’sirida yuvilishidir. 
Zoogen (yaylov) eroziya -
yaylovlarda chorva mollarining boqilishi natijasida 
ularning tuyoqlari bilan usimliklar kesilib bushagan tuproklar va utlash jarayonida 
yulingan utlar ostida jipsligi bushashgan utli tuproq qatlamining shamol va 
harakatdagi suvlar ta’sirida kuchishi. 
SHamol eroziyasi (deflyatsiya) -
shamol kuchi ta’sirida tog’ jinslari va tuproq 
zarrachalarining kuchishi. 
Suv eroziyasi -
tuproq, geologik jinslar va qurilish materiallarining 
harakatdagi suvlar (erigan qor, yomrir va oqar suvlar) ta’sirida yemirilishi. Suv 
eroziyasi yonbosh, oqim, tik, chuqur, irrigatsiya, tomchili, chiziqli, tekislik, yer 
osti eroziyalariga tasniflanadi. 
YOnbosh eroziya (1-rasm) daryo qirg’oqlarining yuvilishi kurinishida, oqim 
eroziyasi (2-rasm) oqim suvlari ta’sirida yuza tuproqlarning yuvilishi kurinishida, 

---

220 
tik eroziya mexanik tarkibi yengil tuproq qatlamlaridan loyqa zarrachalarining quyi 
qatlamlarga yuvilishi kurinishida, chuqur eroziya suv uzanining joyida 
chuqurlashishi kurinishida, irrigatsiya eroziyasi Sug’orish jarayonida tuproqning 
yuvilishi kurinishida, tomchili eroziya yomrir tomchilari ta’sirida tuproq 
strukturasining buzilishi kurinishida, chiziqli eroziya (3- rasm) suv oqimlari 
tuplanib oqadigan soylarda tuproqlarning jarlik kurinishda yemirilishidir. Tekislik 
eroziyasi (4-rasm) butun maydon buylab yomrir va erigan Qor suvlari ta’sirida 
tuproqlarning nisbatan bir tekis yemirilishi, yer osti eroziyasi yer osti suvlarining 
yotiq va tik qarakati tufayli tog’ jinslarining buzilishi (erishi) dir.