Irrigatsiya va melioratsiya

lan
tiris
h
 
T
u
p
ro
q
da
 n
am
 yi
g’
is
h
 
SH
o’
r 
yu
vis
h
 
T
u
p
ro
q
 ye
m
irili
sh
in
in
g

old
in
i 
oli
sh

O’
g’
it
 k
irit
is
h
 
C
h
iq
in
d
i 
su
vlar
 b
il
an
 
su
g’
or
is
h
 
O’
sim
li
k
 n
am
lan
is
h
in
i
b
os
h
q
ar
is
h

P
rovak
at
sion
 su
g’
or
is
h
 
Er ustidan 
+ 
- 
+ 
+ 
- 
x 
x 
- 
+ 
Ymg’irlatib 
+ 
+ 
x 
- 
x 
x 
x 
+ 
+ 
Tuproq 
ichidan
+ 
- 
+ 
- 
+ 
+ 
+ 
- 
- 
Tomchilatib
+ 
- 
x 
- 
+ 
+ 
- 
- 
- 
Subirrigatsiya
+ 
- 
+ 
- 
+ 
- 
- 
- 
- 
Aerozol
x 
+ 
- 
- 
+ 
- 
- 
+ 
+ 
Sug’orish usullarini qo’llash sharoitlari
4.4.2-jadval 
Sugorish usullari 
S
h
o’
r 
tu
p
ro
k
la
rd
a
 
Eng
il
 t
up
ro
k
la
rd
a
 
O
g’
ir
 t
u
p
ro
k
la
rd
a
 
Mur
a
k
k
a
b
 r
el
efl
a
rd
a
 
Ka
tt
a
 
ni
sha
b
li
k
d
a
 
S
h
o’
r 
si
zo
t 
suv
i 
ya
k
in
 
jo
yl
a
shg
a
n
d
a
 
Suv
 z
a
x
ir
a
la
ri
 
et
is
hma
g
a
ni
d
a
 
S
h
o’
r 
suv
 b
il
a
n
 
su
g’
o
rg
a
nd
a
 
Kuchl
i 
sh
a
mo
ld
a
 
Er ustidan 
+ 
x 
+ 
x 
x 
x 
x 
x 
+ 
Yomgirlatib 
- 
+ 
x 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
x 
Tuprok ichidan 
- 
x 
x 
x 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
Tomchilatib 
- 
x 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 
- 
+ 
Subirrigatsiya 
- 
x 
+ 
- 
- 
- 
- 
- 
+ 
Aerozol 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
- 
+ 

---

59 
Sug’orishning texnik vositalari 
 
 
 
. 
 
 
 
 
 
 
 
Ko’chma sug’orish armaturalari: 
 a 
-sug’orish qalqonchalari; 
b
–sifonlar
; v, g
- o’zi ishlaydigan sifonlar; 
d
-
qisqa quvurchalar
Sug’orish texnikalari 
 
 
 
 
 
 
 

---

60 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4.2.Sug’orish usullari va ularni ta’nlash 
Sug’orish usuli deb – Mavsumiy sug’orish niormasini tuprokka siningdirish 
usuliga sug’orish usuli deb ataladi 
Arid mintakada ma’lumki sun’iy sug’orish jarayonini amalga oshirmay turib k/x 
ekinlaridan muljallangan xosilni yetishtirish mumkin emasdir. SHu bilan bir 
katorda,sun’iy sugorish jarayoni amalga oshiruvi sugorish usuliva suv berish 
usullari kuydagilarning ta’minlash kerak: 
yukori ish unumdorligini; 
oz suv sarf kilib, yukori meliorativ kursatgichlarga erishishni; 
sugorish tarmoklarining yukori texninik kursatgichlarga ega bulishini 
ta’minlashi kerak. 
Bu sun’iy sugorish jarayonii yaxshi natija berishi uchun bu jarayon urmon-
texnika melioratsiyasi Ya (sugorish maydonlari atrofig va sugorish tarmoklariga 
daraxtlar utkazish) va agrotexnik tadbirlar (erlarni tekislash, sugorishga tayorlash, 

---

61 
eng makbul suv berish tatibini tanlash) bilan birga olib borilishi kerak. Xozirgi 
kunda kullanilayotgan kuyidagi sugorish ksullari mavjuddir: yer ustidan sugorish; 
emgirlatib sugorish; 
tuprok ichidan sugorish; 
tomchilatib sugorish; 
sizot suvlarini satxini kutarib (subirrigatsiya) sugorish; tuman xosil kilib 
sugorish (dispers sugorish usuli). 
Birinchi usula suv tupok usulidan taksimlanib, tuprokga uning ustidan ichiga 
karab shimilishi jarayonida buladi. 
Ikkinchi usulda suv maxsus mexanizmlar yordamida sugoriladigan maydonga 
yomgir xolotida berilib, tuprok bilan bir katorda usimliklaning yer ustki kismi 
xam sugorildi; 
Uchunchi usulda suv tuprokga ustidan emas, ichidan urnatilgan kuvirlar orkali 
yetkazib berilib, aktiv katlam asosan tuprokning sugorish kuchi xisobiga
jamlangan; 
Turtinchi usulda suv tuprokga maxsus PVX kuvirlar yordamida va ularga
urnatilgan tomchilatgichlar (kapelnitsa) yordamida tomchi xolida xar bir
usmilikning tagiga yetkazib beriladi; 
Beshinchi usulda su’niy ravishda sizot suvlarning satxi ktarilib (kollektor va 
zovur tarmoklarining yopib kuyish bilan ), tuprokning surish kuchi xisobiga aktiv 
katlam namlanadi. 
Oltinchi usulda suv maxsus nasoslar yordamida kuvirlar orkali bosim bilan 
sugoriladigan maydonga tuman xolatida parchalab beriladi. Asosan
sugoriladigan maydonlarning mikro ob-xavo sharoitini yaxshilashga va ularni 
sugorishga ishlatiladi. 
Sug’orish texnika elementlarini tanlashda, qo’llanilayotgan sug’orish usuli 
xamda yetishtirilayotgan ekin turi hisoga olinadi. Xozirgi kunda Respublikamizda 
yetishtirilayotgan qishloq xo’jalik ekinlarni sug’orishda quyidagi sug’orish usullari 
qo’llaniladi:

---

62 
1. yer ustidan;
2. Yomg’irlatib;
3. Tuproq ichidan;
4. Tomchilatib;
5. Tuproq ostidan (subirrigatsiya);
6. Aerozol (tuman hosil qilib, mayda dispersli) 
Sug’orish usullarini sxematik tomondan ko’rinishlari quyida keltirilgan 
bo’lib, xar bir sug’orish usuli ta’sirida qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish 
natijasida kuzatiladigan omillar to’g’risida ko’rsatib o’tilgan. 
 
 
Sug’orish usullarining sxematik ko’rinishlari 
 
 
Xar bir qabul qilinadigan sug’orish usuli va sug’orish texnikasiga quyidagi 
talablar qo’yiladi: 
1.
Sug’orish suvining sug’orish dalasi uzunligi va tuproq faol qatlam 
chuqurligi (ekin ildizi joylashgan qatlam) bo’ylab bir tekis taqsimlanishi.;
2.
Sug’orish suvining tuproq faol qatlam ostiga sizilishiga, havoga 
bug’lanishiga va tashlamalarga tashlanishiga yo’l qo’ymaslikka erishish.

---

63 
3.
Tuproqqa va ekinlarga ishlov berish ishlarini to’liq mexanizatsiyalash. 
4.
Sug’orish tizimida suv taqsimlash, suvni boshqarish va sug’orishni 
mexanizatsiyalash xamda avtomatlashtirish, sug’orishda yuqori ish unumiga 
erishish. 
5.
Tuproqning zichlashuvi va strukturasi buzilishini oldini olish. 
6.
Tuproqni irrigatsiya eroziyasiga uchrashiga yo’l qo’ymaslik (tog’li 
xududlarda). 
7.
Sug’oriladigan maydonlarda suv oqimini to’g’ri boshqarish (tekis 
maydonlarda).
8.
Qishloq xo’jalik ekinlaridan muntazam yuqori va barqaror hosil olishga 
erishish.
6.3.Er ustidan sug’orish usuli 
Bu usulda suv sug’oriladigan maydonga tuproq ustidan taqsimlanadi. Bunda 
suv gorizontal xarakat qilish jarayonida tuproqqa vertikal (tik) va yon tomonlarga 
yo’nalgan xolda shimiladi.
Er ustidan sug’orishda yetishtirialadigan qishloq xo’jalik ekinlarini hisobga 
olgan xolda quyidagi turlar qo’llaniladi: 
- egatlab sug’orish; 
- yo’laklab (pol olib) sug’orish; 
- bostirib (chek olib) sug’orish.
Egatlab sug’orish.
G’o’za ekilgan dallarda qo’llaniladi. Egatlar orasidagi masofa 60 sm. va 90 
sm. qilib olanadi.