Irrigatsiya va melioratsiya

Meliorativ kadastr
– bu yerlarning meliorativ holati to’g’risidagi 
ma’lumotlarning mujassamlashgan tizimi. 
Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini baholashda joylardagi 
Gidrogeologiya-meliorativ ekspeditsiyalari juda muhim o’rin tutadi. 
Meliorativ nazorat xizmati vazifalariga quyidagilar kiradi: 
- tuproq tuz tartibini kuzatishni tashkil qilish va olib borish;
- kuzatish natijalarini taxlil qilish va meliorativ holatni yaxshilash bo’yicha
tavsiyalar berish. 
erlarning meliorativ xolatini nazorat qilish uchun, tuproq tuz tartibini kuzatish 
masalasi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
- tuproq sho’rlanishi darajasi va xilini belgilash; 
- tuproq sho’rlanishi sabablarini ochib berish; 
- sizot suvlarining kimyoviy tarkibi, tartib darajasi va tuproq sho’rlanishi 
dinamikasi orasidagi bog’lanishni belgilash; 
- tuz balansi monitoringini kiritish; 
- ko’p yillik davr mobaynida jinslar sho’rlanishi, o’zgarishi, yo’nalishini 
belgilash, meliorativ tadbirlarning samaradorligini baholash.

---

425 
Tabiiyki shurlangan yerlarda qishloq Xo’jalik ekinlaridan maxsulot olish 
uchun, ularga me’yordan 2-3 xissa ortik sug’orish suvi talab kilinadi, aks xolda bu 
yerda muljallangan xosilni 70-80%igacha nobud bulishi turgan gap. 
SHo’rlangan sug’orish maydonlarida meliorativ tadbirlarni to’g’ri belgilash 
uchun avvalambor ularni nima sababdan shurlanganligini aniklash kerak. Ma’lum 
bir cheklangan maydon uchun kompleks meliorativ tadbirlarni belgilash murakkab 
masaladir, chunki tuproqning suv va tuz rejimiga juda kuplab omillar ta’sir kiladi. 
Ortikcha namiqqan maydonlarda yerlarni keng ko’lamda botqoqlanishining 
asosiy sababi maydoni umumiy bug’lanish mikdoridan unga tushadigan yog’in 
miqdorini ko’pligidadir. Natijada quyidagi xolatlar namoyon bo’ladi. 
1.Tuprog’i kam suv o’tkazuvchan va kichik nishablikka ega maydonlarda ochiq suv 
xavzasi botqoqliklar vujudga keladi. 
2.Tuproqlarning ortikcha namikishi asosan bosimli sizot suvlarini vakt bevakt 
kutarilib turishi xisobiga bo’ladi. 
3.Tuproqlarni botqoqlanishi yoki ortikcha namikishi xam bosimli sizot suvlarini 
kutarilishi, xam yukorida joylashgan maydonlarda yer osti suvlarini kushni 
maydonlardan okib kelishi xisobiga bo’ladi. 
Erlarni ushbu turdagi botqoqlanishi kurgokchil mintakada xam uchrashi 
mumkin. Bu xolda bunday botqoqlanishni asosiy sababi ortikcha berilgan sug’orish 
suvi xisoblanib asosan sizot suvlarining tabiiy okuvchanligi bulmagan joylarda 
vujudga keladi. 
Bu mintakada umumiy bug’lanish mikdorini juda katta bo’lishligi, xamda 
sizot suvlarni yukori minerallashganligi, ularni satxini ko’tarilishida har doim 
tuproqni sho’rlanishiga olib keladi. 
Sug’orish xududida sizot suvlari rejimi tabiiy va insonning xo’jalik 
faoliyatidan kelib chikkan sun’iy omillar belgilaydi. 
Tabiiy omillar: 
1.Iklim shart-sharoitlari (yogingarchilik, xavo xarorati va namligi, shamol) 
2.Tuproqning yer ustki va ostki katlamlarining suv fizik xususiyatlari (suv 
utkazuvchanlik, turli suv utkazuvchanlikka ega katlamlarni uzaro joylashuvchanligi, 

---

426 
filtratsiya koeffitsiyenti, govaklik, nam sigimi, suv beruvchanlik koeffitsiyenti, 
tuproq tarkibidagi tuzlar tarkibi). 
3.Suv utkazmaydigan katlamni joylanish chukurligi. 
4.Er relefi. 
5.Geologik va gidrogeologik shart-sharoitlar (sizot suvlari xosil bulishini yillik va 
kup yillik rejimi, sizot suvlariga kirim va chikim shart-sharoitlari, ularni 
minerallashganligi) 
Sun’iy omillar: 
1.Suv berish(sug’orish rejimi) 
2.E.F.K. 
3.Qishloq Xo’jalik ekinlarini tarkibi, ularni xosildorligi, ularga agrotexnik ishlov 
berish darajasi. 
4.Sug’orish tizimini texnik xolati va undan foydalanish darajasi (suv olish, 
sug’orish tizimini F.I.K. suv taksimoti va boshkalar) 
5.Sizot suvlaridan foydalanish darajasi. 
6.Tashlama, suv yigish va Z.K.T.ni mavjudligi. 
Shurlangan tuproqlar deb uning faol katlamida madaniy qishloq xo’jalik 
ekinlarini normal rivojlanishiga aks ta’sir kursatadigan va ularning xosildorligini 
pasaytirishga sabab bo’ladigan, suvda eriydigan va tuproqka yutilgan mineral tuzlar 
tuplangan tuproqlar tushiniladi. 
Ko’mir kislota ( karbonatlar – SO
3
) tuzlari suvda kiyin eruvchan 
bo’lganligi tufayli eritmada yengil ajraladi va manbadan chiqish joylari yakinida 
chukma xosil kiladi. Oltingugurt kislota tuzlari eruvchanligi bo’yicha 
karbonatlardan ustundir. Suvda juda yengil va tez eriydigan tuzlar bu xlorli tuzlar 
xisoblanadi.
Tuzlarni tarkibiga kura tuproqda quyidagi sho’rlanish turlari farklanadi. 
Karbonatli, sulfat karbonatli, karbonat sulfatli, sulfatli, xlor-sulfatli, sulfat-xloridli 
va xloridli. Xloridli tuzlar suvda yengil eruvchan bulganligi sababli ular tuproqning 
yer yuza xamda sizot suvlarining ustki katlamida joylashgan bo’ladi, bu katlamlar 
usimlik uchun uta zararli xisoblanadi. 

---

427 
Tuproqdagi tuzlarning ma’lum tarkibida undagi osmotik bosim usimlik 
ildiz tukchalarining surish kuchidan xar doim yukori bulganligi sababli, usimlik 
shur tuproqlardagi nam va ozuka elementlarini tulik uzlashtira olmaydi. Undan 
tashkari tuproq eritmasidagi me’yoridan ortik bulgan zararli tuzlar tuproqdagi ozuka 
moddalarini xosil kilish va ularni parchalab berishda xizmat kiladigan 
mikrobiologik flora va fauna o’ldiradi. SHu bilan birga tuproqning suv fizik 
xususiyatlarini yomonlashtirib bora di. 
Tuproqlarni sho’rlanishi minerallashgan sizot suvlari rejimiga uzviy 
boglikdir, sug’orish maydonlarida ularning rejimi uz urnida sug’orish rejimi va 
qishloq Xo’jalik ekinlarini sug’orish texnikasi bilan aniklanadi. Sizot suvlari satxini 
yer yuzasiga yakinlashishi sizot suvlarini keskin parlanishini kupayishiga, bu xolat 
esa tuproqning yuza katlamini shurlashiga olib keladi. 
Markaziy Osiyoda tuz rejimi borasida olib borilgan kup yillik tadkikotlarni 
natijasiga kura, sizot suvlari ustida joylashgan sho’r tuproq katlamida tuz 
zaxiralarining umumiy mikdori nisbatan sekin o’zgarishini xaydov katlamida esa 
yilni mavsumlariga, tuproqka ishlov berish, yetishtiriladigan ekin turiga, ularni 
sug’orish rejimiga karab keskin uzgarishini kuzatish mumkin. 
Tuproqning tuz rejimini baxolashda mavsumiy akkumulyatsiya (chukish) 
koeffitsiyenti ma’lum bir tuproq katlamidagi suvda oson eriydigan tuzlarni kuzgi 
mikdorini uning baxorgi mikdoriga nisbatidan foydalaniladi. 
YUkorida keltirilganlardan kurinib turibdiki sho’rlanishni asosiy sababi shur 
sizot suvlar satxini kutarilishi ekan. 
Sug’orish 
maydonlarida 
sizot 
suvlari 
rejimini 
bashorati 
uchun 
S.F.Averyanovni suv muvozanat formulasidan foydalaniladi. 

W

a F
k
+O
s

R +P+(M
2
-M
1
)-D. M
3
/ga: 
bu yerda W- xisobiy davrda xisobiy katlamda tuproq namini qiymatini uzgarishi, 
m
3
/ga,
F
k
- sizot suvlarini ta’minlashga ketadigan sug’orish suvlarini isrof qiymati, m
3
/ga,
O
s 
– yogin mikdori m
3
/ga , 
R – kuyi katlamlar bilan sizot suvlarini suv almashinuv qiymati, m
3
/ga, 

---

428 
P - sizot suvlarini muvozanat maydoniga kirish va chikish urtasidagi fark, m
3
/ga, 
M
1
– umumiy parlanish, m
3
/ga, 
M
2 
– sug’orish uchun berilgan suv, m
3
/ga 
D – zovur okimi, m
3
/ga. D=10000 

x ,m
3
/ga,