Iqtisodiyotvaturizm

4.Mamlakatimizda bank tizimini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari

5.O`zbekistonda valyuta siyosatini rivojlantirish yo’llari

Xalq boy bolsa, Davlat ham boy va qudratli bo’lar

Sh.Mirziyoyev

Kirish

Mavzuning dolzabligi.O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini modernizatsiyalash sharoitida monetar siyosat vositalarini takomillashtirish xususida quyidagi asosiy muammo va kamchiliklarni keltirib o’tmoq maqsadga muvofiqdir. Fikrimizcha, ularning asosiylari quyidagilar: bilvosita vositalarning barcha yangi turlarini joriy etish; majburiy zahira talablari me’yorini pasaytirish, Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalarini va muomaladagi ortiqcha likvidlilikni tartibga solish mehanizmlarini rivojlantirish; kapital bozorini to’liq shakllantirish va rivojlantirish; yalpi ichki masulot deflyatori bo’yicha umumiy inflyatsiya indeksini yanada pasaytirish hamda pulga bo’lgan talabni oshirish muammolarini bartaraf etish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Iqtisodiyotdagi ijobiy va salbiy holatlarni yaxshilash va bartaraf etish uchun har qanday mamlakat hukumati har doim iqtisodiyotni barqarorlashtirishda aniq maqsadlarga yo’naltirilgan chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqadi. Buning uchun hukumat pul-kredit va soliq-byudjet siyosatini davlat makroiqtisodiy siyosatida belgilangan aniq maqsadlardan kelib chiqqan holda muvofiqlashti radi.

Jahon iqtisodiy amaliyotidan ma’lumki, ishlab chiqarishning pasayishini to’xtatish, inflyatsiya darasini jilovlash va uni keskin pasaytirish hamda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdek ma’suliyatli maqsadga qisqa vaqtda erishib bo’lmaydi. Ushbu maqsadga bir necha yillar davomida qator islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish orqaligina erishiladi. Shuningdek, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish uchun, har doim ham qisman amalga oshiriladigan islohotlar yoki alohida olingan pul-kredit va fiskal siyosatining ta’siri yetarli deb bo’lmaydi, albatta. Buning uchun hukumat tomonidan aniq maqsadlarga yo’naltirilgan qator tuzilmaviy va iqtisodiy islohotlarni qamrab oluvchi makroiqtisodiy barqarorlashtirish dasturi majmuasi ishlab chiqilishi hamda uni muvaffaqiyatli amalga oshirilishi zarur.

1.Pul- kridit siyosati va uning mohiyati

Davlatning pul-kredit siyosati

Pul-kredit siyosati - Bu narx siyosati, aholining to'liq bandligi va real ishlab chiqarishning o'sishini ta'minlash maqsadida muomaladagi pul miqdoriga ta'sir ko'rsatadigan davlat siyosati. Markaziy bankning pul-kredit siyosatini olib boradi.Makroiqtisodiy jarayonlarga (inflyatsiya, iqtisodiy o'sish, ishsizlik) ta'sir pul-kredit tartibga solish orqali amalga oshiriladi.Odatda, Markaziy bankning pul-kredit siyosati moliyaviy barqarorlikka erishish va uni saqlashga, birinchi navbatda milliy valyutani mustahkamlashga va mamlakatning to'lov balansi barqarorligini ta'minlashga qaratilgan.Pulni tartibga solish - bu markaziy bankning muomaladagi pul massasini, ssudalar hajmini, foiz stavkalari darajasi va pul muomalasi va kredit kapitali bozorining boshqa ko'rsatkichlarini o'zgartirishga qaratilgan aniq chora-tadbirlar majmui.Pul-kredit siyosati yagona davlat iqtisodiy siyosatining ajralmas qismi hisoblanadi. Davlatning iqtisodiy siyosati har bir blokdagi muammolarni hal qilish choralarini o'z ichiga olishi kerak. Markaziy bank o'zining pul-kredit siyosatini amalga oshiradi, uning bajarilishi uchun javobgardir.Rag'batlantiruvchi pul-kredit siyosati markaziy bankka pul taklifini oshirish choralarini ko'rishdan iborat. Uning vositalari:zaxira talablarining pasayishi foizlarni kamaytirish markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olish.Cheklovchi (cheklovchi) pul-kredit siyosati markaziy bank tomonidan pul taklifini qisqartirish choralarini qo'llanishidan iborat. Bularga quyidagilar kiradi:zaxira talablarining oshishifoiz stavkasini oshirish markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog'ozlarini sotish.Pul-kredit siyosati usullari - pul-kredit siyosati sub'ektlari o'z maqsadlariga erishish uchun ob'ektlar bo'yicha harakat qiladigan usullar va operatsiyalar to'plami.

To'g'ridan-to'g'ri usullar - bu pul massasi hajmi va moliya bozoridagi narx bo'yicha Markaziy bankning turli ko'rsatmalari ko'rinishidagi ma'muriy choralar. Kredit miqdorini oshirish yoki omonatlarni jalb qilish bo'yicha cheklovlar miqdoriy nazoratning namunasidir. Ushbu usullarning amalga oshirilishi Markaziy bank nuqtai nazaridan depozitlar va ssudalarning maksimal hajmi yoki narxiga, pul-kredit siyosatining miqdoriy va sifat o'zgaruvchilariga nisbatan eng tez iqtisodiy samarani beradi. To'g'ridan-to'g'ri usullardan foydalanganda vaqtni qisqartirish kamayadi. Vaqtning kechikishi - bu pul-kredit siyosati sohasida chora-tadbirlarni qo'llash zarurati paydo bo'lgan payt va bunday ehtiyojni anglash, shuningdek ehtiyojni anglash, fikrni ishlab chiqish va amalga oshirishni boshlash o'rtasidagi vaqt oralig'i.

Pul-kredit siyosatini tartibga solishning bilvosita usullari bozor mexanizmlaridan foydalangan holda xo'jalik yurituvchi subyektlarning motivatsiyasiga ta'sir qiladi, ko'p vaqtni o'z ichiga oladi, ularni qo'llash oqibatlari to'g'ridan-to'g'ri usullarni qo'llashdan ko'ra kamroq taxmin qilinadi. Biroq, ulardan foydalanish bozor buzilishlariga olib kelmaydi. Shunga ko'ra, bilvosita usullardan foydalanish to'g'ridan-to'g'ri pul bozorining rivojlanish darajasiga bog'liq. Bilvosita usullarga o'tish global erkinlashtirish jarayoniga xos bo'lib, markaziy banklarning mustaqillik darajasini oshiradi.

Umumiy va tanlab olingan usullar ham ajralib turadi:

Umumiy usullar asosan bilvosita bo'lib, umuman pul bozoriga ta'sir qiladi.Selektiv usullar ssudalarning muayyan turlarini tartibga soladi va asosan tavsifiy xarakterga ega. Ushbu usullar tufayli ayrim banklarga kredit berishni cheklash, imtiyozli shartlarda qayta moliyalashtirish kabi aniq vazifalar hal qilinmoqda.Tijorat banklari tomonidan davlat qimmatli qog'ozlarini ochiq bozorlarda sotish (sotib olish) banklarning rezervlarini kamaytiradi (oshiradi) va shu sababli foiz stavkasini oshirib (kamaytiradigan) banklarning kredit imkoniyatlarini kamaytiradi (oshiradi). Pul-kredit siyosatining ushbu usuli qisqa muddatda qo'llaniladi va katta moslashuvchanlikka ega

.O'zbekistonda 2017-yildan boshlab ichki valyuta bozorini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish, shuningdek, tadbirkorlik sub'ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyati uchun shart-sharoitlarni yaxshilashga qaratilgan valyuta siyosatini keng miqyosda erkinlashtirish kutilmoqda. Ushbu o'zgarishlarini o'zida ifoda etgan "Valyuta siyosatining ustuvor yo'nalishlari to'g'risida"gi Prezident qarori loyihasi muhokama uchun Yagona interaktiv davlat xizmatlari portaliga joylashtirildi.Hujjatda quyidagilar valyuta siyosatini liberallashtirishning asosiy ustuvor yo'nalishlar qilib belgilangan.O'zbekiston norezidentlari (yuridik va jismoniy shaxslar) qonunchilikda belgilangan tartibda O'zbekiston banklarida hisob ochish va mablag'larini erkin tasarruf etish huquqiga egazaxiralarni kamaytiradi (qarzga berilishi mumkin) va shu bilan bank kredit berish orqali pul massasini kengaytirish imkoniyatini kamaytiradi. Bu pul massasini tartibga solish vositasi odatda uzoq muddatda qo'llaniladi.

Pul-kredit siyosati pul bazasi hajmini o'zgartirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Markaziy banklar pul bazasini o'zgartirish uchun ochiq bozor operatsiyalaridan foydalanadilar. Markaziy bank zaxira aktivlarini (odatda obligatsiyalar kabi moliyaviy vositalarni) markaziy bankdagi depozit puliga sotib oladi yoki sotadi. Ushbu omonatlarni naqd pulga aylantirish mumkin. Ushbu pul mablag'lari va depozitlar Markaziy bankning o'z pul birligida ifodalaydigan majburiyatlari bo'lgan pul bazasini tashkil etadi. Odatda, boshqa banklar pul bazasidan qisman zaxira sifatida foydalanishlari va muomaladagi pullarning umumiy hajmini kengaytirishlari mumkin.

Pul-kredit siyosati banklar markaziy bank zaxiralarida saqlanishi kerak bo'lgan aktivlar hajmini o'zgartirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Banklar o'zlarining aktivlarining ozgina qismiga zudlik bilan olib qo'yish uchun mavjud bo'lgan naqd pulga egadirlar. Balans ipotekalar va kreditlar singari likvid aktivlarga aylantiriladi. Markaziy bank likvidlik stavkasini o'zgartirish orqali mavjud kredit mablag'lari miqdorini o'zgartiradi. Markaziy bank, qoida tariqasida, ko'pincha zaxira talablarini o'zgartirmaydi, chunki bu kredit multiplikatorining harakati tufayli pul massasida o'zgaruvchan o'zgarishlarni keltirib chiqaradi.

Chegirma darajasi Diskont stavkalari bo'yicha beriladigan kreditlar tijorat banklari va boshqa depozitar institutlarning diskont stavkalari bo'yicha Markaziy bankdan qarz olish huquqiga ega ekanligini anglatadi. Ushbu stavka odatda kapitalning qisqa muddatli stavkalaridan pastroq darajada o'rnatiladi. Bu muassasalarga kredit berish shartlarini o'zgartirishga imkon beradi (ya'ni, ular kredit shaklida berilishi mumkin bo'lgan pul miqdorini) va shu bilan pul massasiga ta'sir qiladi.

Foiz stavkasi Nominal foiz stavkalarini oshirish orqali bilvosita pul massasining qisqarishiga erishish mumkin. Turli mamlakatlardagi pul-kredit idoralari iqtisodiyotda foiz stavkalarini nazorat qilishning turli darajalariga ega. Pul kengashi - bu bir mamlakatning pul bazasini langar mamlakat bilan bog'laydigan pul tashkiloti. Aslida, bu o'zini sobit belgilangan ayirboshlash kursi sifatida namoyon qiladi, shu bilan muomaladagi milliy valyuta langar mamlakatining chet el valyutasi bilan belgilangan kurs bo'yicha ta'minlanadi. Shunday qilib, mahalliy pul bazasini ko'paytirish uchun valyuta qo'mitasi zaxiralariga xorijiy valyutaning ekvivalent miqdorini joylashtirish kerak. Bu mahalliy moliyaviy hokimiyatning pul taklifini oshirish yoki boshqa maqsadlarga erishish imkoniyatini cheklaydi.¹