Iqtisodiyot va turizm fakulteti servis sohasi iqtisodiyoti kafedrasi «iqtisodiyot» fanidan

1-Bob. Pul tizimi rivojlanishining nazariy asoslari
1.1. Pul: mohiyati, kelib chiqishi va asosiy turlari
Pul - bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy ekvivalent vazifasini bajaradi. Pul umumiy tovarlarni ayrboshlashda asosiy vazifasini bajaradi. Qadimda pul vazifasini turli xil tovarlar bajargan, masalan, chorva mollari, mol terilari, bolta va hokazo. Keyinchalik pul vazifasini qimmatbaho metallar bajargan, chunki ular oʻzini sifatini yoʻqotmaydi va pul oʻrnini bosishda juda qoʻl kelgan. Pul oddiy mahsulot boʻlib qolmay, u ijtimoiy qiymatga ega, ya'ni hamma tovarlarni harid etish vositasi boʻlib hizmat qiladi. Pul (fors-toj.) — Oʻrta Osiyo xonliklari va Yaqin Sharqdagi ayrim davlatlarda qoʻllanilgan mis chaqa pul. Masalan, 1 pul XVIII-XIX asrlarda Qoʻqon xonligida 1/45—1/60 tangaga, Buxoroda 1 pul 1/40 tillaga, 1932-yilgacha Eronda 1/40 qironga teng boʻlgan. Pul — hamma tovarlar va xizmatlar ayirboshlanadigan, umumiy ekvivalent sifatida foydalaniladigan, boshqa barcha tovarlar qiymatini ifodalaydigan maxsus tovar; bozor iqtisodiyotining eng asosiy vositasi. Pul oʻz tabiatiga koʻra, 3 xil xususiyatga ega: hamma narsaga ayirboshlanadigan muhim xarid vositasi, boylik timsoli, mehnatni qiymat shaklida oʻlchab beradigan vosita. Pul bu umumiy ekvivalent sifatida qo‘llaniladigan universal tovarning alohida turi bo ‘lib, boshqa barcha tovarlarning qiymati u orqali ifodalanadi. Pul ayirboshlash, to‘lov, qiymatni o’lchash, boylikni to ‘plash vositasi funksiyalarini bajaradigan noyob tovardir. Hozirgi iqtisodiyotda pul muomalasi amalda tovarlarning hamm a turlari muomalasining o'zgarmas sharti hisoblanadi.
Pul tufayli tovarlarni qiyoslash, ayirboshlashda zarur bo'ladigan qiymatning yagona mezoniga ega bo‘lish mumkin. Pul — bu boshqa ne’matlarning qimmatini o ‘lchash vositasi (um umiy ekvivalent) yoki ayirboshlashda hisob-kitoblarni amalga oshirish vositasi (ayirboshlashvositasi) funksiyalarini bajaruvchi ne’matdir.
Pul — bu mutloq likvidlilikka ega bo'lgan ne ’matdir.
Pulning maqsadi bozorga oid o ‘zaro harakatlarning transaksion xarajatlarini tejashdan iborat. Avvalo, sotib olinadigan ne’matlarning turlari va miqdorini, bitimni amalga oshirish vaqti ham da joyini, shuningdek, bitim b o ‘yicha kontragentlarni tanlashdagi chiqimlarni tejashga pullar yordamida erishiladi. Barterli iqtisodiyotda bunday chiqimlar shunchalik ko‘p bo‘lishi mumkin ediki, bu amalda har qanday ayirboshlash harakatlarini amalga oshirishni istisno qilib, mehnat taqsimoti eng kam miqyos kasb etgan bo ‘lardi va faoliyatning ko‘pgina turlari aslida vujudga kelmas edi. Aks holda shunday bir iqtisodiyot tashkil topgan bo‘lardiki, unda, masalan, sochini oldirmoqchi bo ‘lgan iqtisodchi iqtisodiyot bo‘yicha m a’ruza tinglamoqchi bo‘lgan sartaroshni izlashiga to‘g‘ri kelardi. Aytaylik, yangi palto tiktirmoqchi bo‘lgan aktyor buning uchun uning filmlarda o ‘ynagan rollari bilan qiziquvchi tikuvchini topishi kerak bo‘lardi va hokazo. Pulllar potensial sheriklar xohishistaklarining shu tarzda juftlik holdagi mos kelishi zaruratini bartaraf etadi va bitimlarni amalga oshirish joyi hamda vaqtini, ayirbosh lanadigan ne’matlar sifati va miqdorini, bitim bo‘yicha sheriklarni qayishqoqlik bilan tanlashga imkon beradi. XIX asrning охiri - XX asrning bоshida yirik mashinali ishlab chiqarishning rivоjlanishi bilan tоvarlarning keskin оrtib bоrayotgan massasi bilan оltin standart shartlariga ko’ra amalda mavjud bo’lishi cheklangan metall pullarning miqdоri o’rtasida jiddiy disprоpоrtsiyalar vujudga keldi. Lekin оltin standart aksariyat ko’pchilik davlatlarda birinchi jahоn urushigacha amal qilib turdi. Birinchi jahоn urushi bоshlangan vaqtga kelib amalda barcha mamlakatlar harbiy strategik zahiralarni shakllantirish maqsadlarida оltin va kumush tangalarni muоmaladan оlib tashlashdi. Pul muоmalasida ularning o’rnini ta’minlanmagan banknоtalar va mayda pullar egalladi. Shu munоsabat bilan printsipial jihatdan yangi pul tizimlari paydо bo’ldiki, ular o’zining tоvar qiymatiga ega bo’lgan real pullardan shakllantirilmasdan, balki ularning surrоgatlariga asоslangan edi.
Bunday pul surrоgatlari оltin bilan ta’minlanmagan pul belgilari – banknоtalar, хazina biletlari, arzоn qоtishmalardan yasalgan tangalar nоmini оldi. To’laqоnli оltin tangadan farqli ravishda bunday pul surrоgatlari tоvar bоzоrida o’zining qiymatiga ega emas edi, chunki bunday qiymat juda kam bo’lib, faqat ularni tutib turuvchining bunday pullarni almashtirganda muayyan qiymatni оlish huquqidan guvоhlik beradi. Bunday hоlda pul belgilari faqat qiymatning vоsitachi vakillari rоlini bajarardi. Birinchi jahоn urushi haddan оrtiq mоddiy zararlar keltirib, хo’jalik faоliyatini izdan chiqargani sababli, dunyodagi barcha mamlakatlarning hukumatlari real qiymatga ega bo’lmagan juda katta miqdоrdagi pul belgilarini chiqarishga kirishdi. Buning natijasida urush tugaganidan keyin bu mamlakatlarda qadri tushib ketgan pullar miqdоri ko’payib qоldi. Inflyatsiya jarayonlari 1930- yillargacha ko’pgina davlatlarni o’z girdоbiga tоrtdi. Bunday jarayonlar sababli iqtisоdiy va mоliyaviy sоhalarda yuz bergan defоrmatsiyalar shunchalik jiddiy ediki, Evrоpada urushdan keyin bir qatоr mamlakatlarda оltin standartni yana qaytadan tiklashga bo’lgan urinishlar kerakli natija bermadi.
XX asrning 70-yillarida оltinning denоminallashuvi yuz berib, buning natijasida оltin оldiniga mamlakatning ichki aylanishida muоmala va to’lоv vоsitasi funktsiyalarini, so’ngra 1976 yildan bоshlab jahоn pullari funktsiyasini ham bajarmay qo’ydi. Ichki aylanishda va jahоn bоzоrida ham qоg’оz va kredit pullari оltinni siqib chiqarib tashladi. To’la qimmatli pullardan pul belgilariga o’tishda, eng avvalо, muоmalada оltinga maydalanadigan kredit biletlari paydо bo’ldi. To’la qimmatli pullarni qоg`оz pul belgilariga almashtirish jarayonida bunday pul belgilarini harakat ehtiyojlari bilan bоg`lash muammоsi paydо bo’ldi, оltin pullardan fоydalanishda esa bunday hоl kuzatilmaydi.Shu bilan bir qatоrda, qоғоz pullar chiqarish davlat хarajatlarini qоplash ehtiyoji bilan belgilanar ekan, bunday pullarni muоmalaga ko’plab chiqarish zarur bo’lib qоladi. Natijada qоg’оz pullarning qadrsizlanishi, ularning хarid quvvatining pasayishi yuz beradi. Оltin pullar esa bunday qadrsizlanishga uchramaydi. Qоgꞌоz pullarga хоs bu kamchiliklar ko’pincha kredit pullardan fоydalanish оrqali bartaraf qilinishi mumkin. Kredit pullar ham qоg’оzdan tayyorlanadi, muоmalaga kredit pullar chiqarish banklar tоmоnidan turli хo’jalik jarayonlari bilan bоg’liq hоlda yuzaga keladigan kredit оperatsiyalarini bajarishda amalga оshiriladi. Kredit pullar (banknоtalar) va qоg’оz pul belgilari kabi pul turlari 15 o’rtasidagi farq, bizningcha, ularni muоmalaga chiqarish va sоtish haqiqiy jarayonlari bilan bоg’liqlikda bajariladigan kredit amallari bilan bоg’liq muоmalaga chiqariladi, qоg’оz pullar esa bunday bоg’lanishsiz chiqariladi. O’z ahamiyati va natijalari jihatidan naqd harakatsiz pullar muhimdir, ularning harakatlari mijоzlarning bankdagi hisоblar bo’yicha yozuvlari shaklida qayd qilinadi. Bunday harakat pul belgilarisiz yuz beradi.
Pullarni kengaytirilgan asоsda qo’llash ularning qatоr afzalliklari bilan bоғliqdir, ularga birinchi navbatda pul harakatini amalga оshirish хarajatlarni pul belgilarini chоp etish bilan qоplash ularni qayta hisоblash, saqlash kabi хarajatlarni kamaytirish hisоbiga erishiladi. Demak, pulning mоhiyati shundan ibоratki, u jamiyat iqtisоdiy faоliyatining, takrоr ishlab chiqarish turli ishtirоkchilari va bo’g’inlari o’rtasidagi munоsabatlarning faоl unsuri va tarkibiy qismi bo’lib хizmat qiladi.Pul ayirboshlash, toʻlov, qiymat oʻlchovi, jamgʻarish (boylik toʻplash) kabi vazifalarni bajaradi. Qiymat oʻlchovi — tovarlar qiymati miqdori Pul orqali oʻlchanadi. U boshqa hamma tovar qiymatini ifodalaydi; ayirboshlash vositasi — Pul vositasida tovarlar oldisotdi qilinadi; jamgʻarish vositasi — pul oʻzida mehnatni gavdalantirgani uchun boylikning umumiy shakliga aylanadi. Agar tovar ishlab chiqaruvchi oʻz tovarini sotib, Pulga boshqa tovar sotib olmasa, u Pulni jamgʻaradi. Pul jamgʻarish uchun, ayniqsa, Pul qadrining saqlanishi muhim ahamiyatga ega; toʻlov vositasi — tovarga uni sotib olingan vaqtda emas, balki maʼlum muddatdan soʻng haq toʻlanadigan tovar muomalasi jarayonida yuzaga keladi. Nasiyaga sotilgan tovarlar va xizmatlar haqi toʻlanganda, qarz qaytarilganda Pul toʻlov vositasi rolini bajaradi. Pulning bu vazifasi muomalaning turli kredit vositalari — veksel, chek, banknotlarnp keltirib chiqaradi. Pul shakliga koʻra, naqd pul (aniq moddiy shaklga, yaʼni qogʻoz, tanga) va naqd boʻlmagan Pul (aniq moddiy shaklga ega boʻlmagan, bankdagi bir joriy hisobvaraqdan boshqasiga koʻchirib yozib qoʻyish orqali harakat qiluvchi pul) koʻrinishida buladi. Muomala doirasi darajasiga koʻra, milliy Pul(asosan, mamlakat hududida amalda boʻladigan), xalqaro yoki mamlakatlararo pulga boʻlinadi. Maxsus chiqariladigan jahon Puli yoʻq, ammo umumiy universal toʻlov vositasi rolini eng qadri yuqori, erkin almashtiriladigan pul uynaydi. Hozirgi paytda dunyoda AQSH dollari, Angliya funt sterlingi, Yaponiya iyenasi va 2002-yil yanvardan muomalaga kiritilgan Yevropa Ittifoqi mamlakatlarining pul birligi — yevro jahon puli vazifasini bajaradi.Ne’matlar qimmatini o’lchashdagi chiqimlarning katta qismi pullar yordamida tejaladi. Umumiy ekvivalent xususida kelishuvga erishilgan iqtisodiyotda individlar ayirboshlanadigan proporsiyalarni osonlik bilan tuzishi mumkin. Agar ikkita tovarning narxi m a’lum bo‘lsa, unda ularning nisbiy qimmati ham aniq bo'ladi.
Ma’lumki, turli davrlarda metallar — bronza, temir, mis, kumush, oltin ana shunday ekvivalent bo'lgan. Oldiniga ular taqinchoqlar, qurollar, mehnat qurollari va ko'pincha tasodifiy shakldagi va miqdorlardagi kam ishlov berilgan metall parchalari shaklida qo‘llanilgan. Ular baisoklar, novdalar, plastinalar va yombilardan iborat bo'lgan. Yombilar bilan hisob-kitob qilish uchun ularni tarozida tortishga to‘g‘ri kelgan, lekin ko‘pincha yombilarni birmuncha kichikroq bo’laklarga bo'lish zarurati vujudga kelgan. Universal hisob-kitob ekvivalentiga bo‘lgan ehtiyoj eramizdan oldingi VIII asrdayoq kafolatlangan vaznli va larkibli standartlashtirilgan yombilar paydo bo‘lishiga olib keldi. Birmuncha keyingi davrlardagi yombilarning ayrim turlari ularni bo‘laklarga bo‘lishda qulay bo'lishi uchun belgili kertiklar bilan yasalgan. Biroq, bunday takomillashtirishlar baribir savdogarlarni hisob-kitoblarni amalga oshirishda yombilar va ularning bo’laklarini tortib ko'rish zaruratidan xalos etmagan. Tovar ishlab chiqarishning o‘sishi va tovar ayirboshlashning kengayishi, bunday jarayonlarga ko'p sorili hunarmandlar hamda boshqa qatnashchilarning jalb etilishi metall puliarnmg keyingi standartlashtirilishiga va ular miqdorlarining chakana savdo ehtiyojlariga moslashtirilishiga olib keldi. Taxminan, eramizdan oldingi XII asrda Xitoyda, VII asrda esa O‘rta yer dengizi davlatlari — Lidiya va Eginada vazni, miqdori va qotishmalarining tarkibigo ko‘ra bir xildagi metall pullar paydo bo‘ldi. Ular sekin-asta ishlab chiqarish va foydalanish uchun qulay bo’lgan dumaloq shaklga ega bo‘ldi. Ular an’anaviy yombilardan birmuncha kichik o’lchamlari bilan, shuningdek, ularning toʻlovga qobiliyatliligi va asosiy parametrlari (miqdori, qotishmalar tarkibi, vazi) u yoki bu darajada davlat tomonidan kafolatlanishi va muhofaza qilinishi bilan ajralib turardi. Shunday qilib, shu davrdan e'tiboran metall pullar hukmronligining uzoq davri boshlandi.
Bunday pullarda nominallar - metall pulning muayyan vaznli standartini ifodalovchi va pullarning nomlari sifatida muhim o'rin olgan tushunchalarning paydo boʻlishi, ushbu pullar evolutsiyasining eng muhim natijalaridan biri edi. Asrlar qa'ridan bizgacha yetib kelgan tangalarning nomlari - draxmalar, franklar, markalar, talerlar va boshqa koʻplab tangalar nomlari — metall pullarning muayyan vaznli mohiyatlarini anglatardi.Pullarning yombilarda boʻlmagan yangi sifatlari hisob-kitoblarni amalga oshirishda ularni shunchaki oddiy qayta hisoblashga va vaqti kelib ularni tortib ko'rishdan voz kechishga imkoniyat yaratdi. Belgilar va yozuvlar shunday sifat belgilari bo'lib, ular oldiniga pul birliklarining bir tomoniga, keyinchalik -- ikkala tomoniga ham bosilgan. Eramizdan oldingi V asrdan boshlab esa ular majburiy atributlari tusini olgan. Muomalaga kirgan pullar «moneta» («tanga») degan nomni Yunonaning nomlaridan biri sharafiga qabul qilingan bo‘lib, uning Rimdagi Kapitoliy tepaligidagi Yunona saroyida ushbu antik davlatning yangi zarbxonasi joylashgan. Tangalarning paydo bo'lishi tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq edi. Metall pulning eng muhim xususiyatlaridan biri — qiymat ana shu voqeada o ‘z aksini topgan. Ular muomala uchun yombilarga qaraganda ancha qulay bo‘lib, qisqa davr ichida butun dunyoda keng ommalashib ketdi. Tanganing ko‘p asrlik tarixida uning turlari ko‘p marta o ‘zgardi, liar bir davr unda o ‘z «tamg‘asi»ni qoldirdi. Masalan, eramizdan awalgi VII—V asrlardagi eng qadimgi tangalarda faqat bir necha oddiygina chuqurchalarni ko‘rish mumkin. V asrdan boshlab ularda shaharlar nomlarining boshlang‘ich harflari, keyinroq — shaharlar nomlari va hukmdorlar ismlarining qisqacha nomlari paydo bo‘ldi. Qadimgi Rimdagi tangalardagi ayrim raqamlar va harflar tangalarning nominallarini bildirgan. Masalan, 1 raqami bir assni (bir rim funtiga, ya’ni misning 12 unsiyasiga teng bo‘lgan og‘irlik o ‘lchamini), S harfi 1/2 asosni anglatgan. Antik Eginaning ilk kumush draxmalarida toshbaqalar, fors shohi Dariyning (eramizdan awalgi VI—V asrlar) oltin tangalarida esa yoydan o ‘q uzayotgan shoh tasvirlangan. Qadimgi Rim tangalarida majusiylar xudolari, qahramonlari va imperatorlari aks ettirilgan. Keyingi davrlar ularning o ‘rniga qirollar, shohlar va cherkov iyerarxlari suratlari tasvirlangan.