4. Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida soliqlarni o’z
vaqtida tushib turishini ta’minlash masalalari
Harakatda bo‟lgan soliq turlarining o‟z vaqtida va belgilangan
miqdorda tushib turishiga salbiy ta‟sir ko‟rsatuvchi qo‟yidagi omillarning
mavjud ekanligi amaliyotda o‟z isbotini topgan:
-umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig‟imlarni soliq to‟lovchilar
tomonidan byudjetga o‟z vaqtida va belgilangan summalarda to‟lanmasligi
va moliya-byudjet-to‟lov intizomiga rioya qilmaslik hollarining sodir
etilayotganligi;
-umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig‟imlarni budjetga o‟z
vaqtida va belgilangan miqdorda byudjetga to‟lab turishdan bo‟yin tovlash
holatlarining mavjudligi;
-umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig‟imlarni byudjetga yil
choraklari bo‟yicha undirilishi rejalarining noreal, haqiqiy hisob-kitoblarga
etarli darajada asoslanmasdan, sub‟ektiv omillarning ta‟sirida tuzilishiga
yo‟l qo‟yilishi;
-rejalarni tuzishda yillarning ayrim choraklari bo‟yicha reja
ko‟rsatkichlarining sun‟iy ravishda pasaytirilishi va aksincha, boshqa bir
choraklar uchun teskari tarzda yo‟l tutilishi;
-ko‟pchilik hollarda hech bir ob‟ektiv sabablarni va kelgusi davrlarda
vujudga kelishi mumkin bo‟lgan ayanchli iqtisodiy (moliyaviy) vaziyatni
inobatga olmagan holda doimo byudjet manfaatlarining birinchi o‟ringa
qo‟yilaverishi;
-Soliq undiruvchilarda o‟z faoliyatlarining natijalaridan moddiy
manfaatdor bo‟lish hissining etarli darajada shakllanmaganligi;
-soliqlarni byudjetga o‟z vaqtida va belgilangan summalarda
undirilishini
ta‟minlovchi
mexanizmning
etarli
darajada
takomillashmaganligi, bu mexanizm elementlarining “uzilish”lar sodir
etib, nosog‟lom ravishda ishlayotganligi;
-soliqlar va yig‟imlarni undirishga qaratilgan mexanizmning barcha
holatlarda xam etarli darajada oddiy va sodda emasligi;
-soliqlar va yig‟imlarning hamma vaqt ham soliq to‟lovchilar uchun
qulay bo‟lmagan vaqtlar (holatlar) da undirilayotganligi;
-budjetga
to‟lanishi (undirilish) lozim bo‟lgan soliqlar va
yig‟imlarning barcha hollarda ham soliq to‟lovchilarga tushunarli
emasligi;
-soliqlar va yig‟imlarni byudjetga undirish jarayonida adolatlilik
tamoyiliga etarli darajada rioya qilinmayotganligi va bu tamoyil
talablarining soliq to‟lovchilar tomonidan ongli ravishda buzilayotganligi;
-soliq to‟lovchilar zimmasiga yuklangan soliq yukining ular o‟rtasida
amalda notekis taqsimlanmaganligi, soliqlarni o‟z vaqtida va belgilangan
summalarda to‟lab turilishiga harakat qilayotgan soliq to‟lovchilar uchun
uning haddan ziyod og‟irligi va soliqlar hamda yig‟imlarni to‟lashdan turli
yo‟llar va vositalarni qo‟llash evaziga bo‟yin tovlayotganlar uchun soliq
yuki og‟irligining sezilmayotganligi va boshqalar.
Soliqlarni o‟z vaqtida va belgilangan summalarda tushib turishiga
salbiy ta‟sir ko‟rsatuvchi omillarni bartaraf etishdagi asosiy va eng muhim
muammolar qo‟yidagilardan iborat deb hisoblaymiz:
-soliqlarni byudjetga o‟z vaqtida va belgilangan summalarda tushib
turishini ta‟minlashning mohiyati, ob‟ektiv zarurligi va ahamiyati soliq
to‟lovchilar va soliq undiruvchilar tomonidan to‟g‟ri idrok etilishiga to‟g‟ri
bog‟likdir;
-soliqlarni byudjetga o‟z vaqtida va belgilangan summalarda tushib
turishini ta‟minlash, shak-shubhasiz, ma‟lum bir mexanizm orqali amalga
oshirilishi kerak. Fikrimizcha, bu mexanizm tarkibiy jihatdan uch qismdan
iborat:
a) soliq to‟lovchilar
b) soliq undiruvchilar
v) huquqiy hujjatlar.
Bozor munosabatlarini erkinlashtirish sharoitida soliqlarning tartibga
soluvchilik vazifasining amalga oshirilishi ayniqsa muhim hisoblanadi.
Davlat soliqlar yordamida tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va
sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tartibga soladi va bu bilan
korxonalarning iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun muayyan soliq
muhitini yaratadi. Bu muhitni sog‟lom ravishda yaratilishida boshqa
omillar qatori, soliqlarning rag‟batlantiruvchi jihatlari, ayniqsa, soliq
imtiyozlari va ulardan samarali foydalanish mexanizmini ishlab chiqish
dolzarb masala hisoblanadi.
Boshqacha aytganda, mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi uchun
«lokomotiv» rolini o‟ynovchi ustuvor tarmoqlarni (faoliyat turlarini) yoki
korxonalar faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini rag‟batlantirish
maqsadida soliq imtiyozlaridan samarali foydalanish muhimdir. Bugungi
kunda, mamlakatimiz iqtisodiyoti tub o‟zgarishlarni o‟z boshidan
kechirayotgan pallada, mahalliy bozorni o‟zimizda ishlab chiqarilgan
sifatli iste‟mol tovarlari bilan to‟ldirish vazifasining qo‟yilishi milliy ishlab
chiqarish korxonalarining oyoqqa turishida, ayniqsa, katta ahamiyat kasb
etadi. Shuning uchun ham hozirgi kundagi soliq siyosatining muhim
vazifalaridan biri milliy ishlab chiqaruvchilarni har tomonlama qo‟llab-
quvvatlashdir.
Milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish masalasi, o‟z navbatida, hozirgi
paytdagi mablag‟ etishmovchiligi sharoitida xorijiy sarmoyalar
ishtirokidagi korxonalarni barpo etish va ularda tayyor sifatli buyumlar
ishlab chiqarish orqali ichki bozorni to‟ldirish hamda jahon bozorlarida
O‟zbekiston tovarlarining raqobatbardoshligini ta‟minlash vazifasini
qqyadi.
Ushbu vazifalarni samarali joriy qilishning muqobil yo‟llaridan biri bu
xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni soliqlar vositasida
rag‟batlantirishdir. Chunonchi, iste‟mol bozorida tovar va xizmatlar
taqchilligini
bartaraf
etishda
xorijiy
investitsiyalar
ishtirokidagi
korxonalarning soliqlar vositasida rag‟batlantirilishi bu turdagi mahsulot
va xizmatlar sohasining kengayishiga zamin yaratadi. Shuning uchun ham,
hozirgi kunda Respublikamiz hukumati mamlakatda xorijiy investitsiyalar
ishtirokidagi korxonalarni rivojlantirishga katta ahamiyat berib kelmoqda
va unga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng asosiy
omillaridan biri sifatida qaramoqda. Bu borada mamlakatimiz hukumati
tomonidan eksportga yo‟naltirilgan va importning o‟rnini bosuvchi
mahsulotlar ishlab chiqaruvchi xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
korxonalarni qo‟llab-quvvatlashga qaratilgan bir qator qonun va
qarorlarning ishlab chiqilishini bu turdagi korxonalarga yaratilayotgan
qulay shart-sharoitlar sifatida qarash mumkin. Bizningcha, bu boradagi
qonunchilikni takomillashtirishda bu imtiyoz nafaqat xorijiy investitsiyali
korxonalarga, balki o‟zimizning ishlab chiqarish korxonalarimizga ham
joriy etilsa, maqsadga muvofiq bo‟lar edi. Bu erda faqat xorijiy
investitsiyali korxonalarga berilgan imtiyozning sharti shunda bo‟lishi
kerakki, ular xom-ashyoni sotib olishi uchun erkin almashtiriladigan
valyutada hisob-kitob qilishlari lozim. Fikrimizcha, korxonalarning
investitsion faolligini va mamlakatga yangi texnologiyalar kiritishni
rag‟batlantirish borasidagi imtiyozlarni maqsadli va adresli bo‟lishini
taqozo etadigan chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq.
Amaldagi
soliq
qonunchiligida
investitsion
faollikni
qo‟llab-
quvvatlaydigan soliq imtiyozlari moliya yili davomida bir martagina
qo‟llanilishi talab etiladi. Bu albatta, tadbirkorlik faolligini susaytirish
bilan birga, uning jozibadorligiga ham putur yetkazadi. Bu borada
rivojlangan mamlakatlar tajribasi ayniqsa qo‟l kelishi mumkin.
Shu bilan birga, jahon amaliyotida qo‟llanib kelinayotgan bir qator
rag‟batlantiruvchi chora-tadbirlarning qo‟llanilishi tizimning yanada
samarali ishlashiga olib kelishi mumkin:
a) yuzaga kelgan joriy zararlarni besh yil davomida olingan
daromadlar hisobiga o‟tkazish;
b) bu zararlarni oldingi yilda olingan foyda hisobiga qaratish;
v) turli zahiralarni shakllantirishga ruxsat berish (undirilishi gumon
qarzlar, fan-texnika taraqqiyoti, qaytarilgan mahsulot uchun va boshqa
zahiralar);
g) ba‟zi asosiy vositalar uchun alohida eskirish me‟yorini hisoblashga
ruxsat berish, chunonchi, 24 soat ishlovchi asosiy vositalar uchun alohida
tezlashtirilgan eskirish me‟yorlarini qo‟llash.
Yuqorida bayon etib o‟tilgan fikr-mulohazalarimiz nafaqat soliq
tizimidagi ayrim muammolarni hal etishda, balki shu bilan birga, bugungi
kunda iqtisodiyotimiz duch kelayotgan ayrim kamchiliklarni bartaraf
etishda ham xizmat qiladi, degan fikrni bildirgan holda, bular natijasida
kelib chiqadigan chora-tadbirlar tizimini keltirib o‟tishni lozim topdik:
xorijiy investorlarga berilayotgan imtiyozlar mexanizmini ba‟zi bir
shartlar bilan boyitish. Xususan, eksportyor korxonalar uchun jahon
standartlariga to‟g‟ri keladigan tayyor mahsulot ishlab chiqarish fakti
tasdiqlangandagina soliq imtiyozini taqdim etish;
soliq solishning soddalashtirilgan tizimida ishlovchi korxonalarning
moliyaviy barqarorligini ta‟minlash uchun sotib olinayotgan xom-ashyo va
materiallardagi qo‟shilgan qiymat solig‟ining alohida hisobini yuritish va
uni tannarxga qo‟shmaslik natijasida mahsulot tannarxining sun‟iy
ravishda oshishini oldini olish;
soliqqa tortiladigan bazani isloh etish orqali ba‟zi bir xarajatlarni
uning tarkibidan chiqarish, korxonalarning moliyaviy mustahkamligini
ta‟minlaydi;
korxonaning o‟z ishlab chiqarishiga investitsiya qilish, xususan,
sotib olinayotgan zamonaviy texnologiya uchun xqjalik yurituvchi
sub‟ektlarga alohida rag‟batlantirish chora-tadbirlarini qo‟llash.
Shuningdek, bu sub‟ektlarni qo‟llab-quvvatlashga qaratilgan soliq
imtiyozlarining qanchalik samara berayotganligi to‟g‟risidagi masala ham
asosiy hisoblanadi. Chunki, o‟z faoliyatining dastlabki yillarida soliq
imtiyozlariga ega bo‟lgan xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlar o‟z hisobotlarida
olayotgan foydalarini, ishlab chiqarish hajmlarini va boshqa iqtisodiy
ko‟rsatkichlarini to‟liq ko‟rsatadilar, lekin imtiyozlarning qisqarishi bilan
bu ko‟rsatkichlar miqdori ham asta-sekin kamayuvchi xarakter kasb etib
boradi. Bunday nomaqbul holatlarning oldini olishni soliq imtiyozlari
evaziga bqshatib olingan mablag‟larni faqat ishlab chiqarishni
rivojlantirishga yo‟naltirish orqali amalga oshirish mumkin.
Fikrimizcha, korxonalarning investitsion faolligini va mamlakatga
yangi texnologiyalar kiritishni rag‟batlantirish borasidagi imtiyozlarni
maqsadli va adresli bo‟lishini taqozo etadigan chora-tadbirlarni amalga
oshirish maqsadga muvofiq. Amaldagi soliq qonunchiligida investitsion
faollikni qo‟llab-quvvatlaydigan soliq imtiyozlari moliya yili davomida bir
martagina qo‟llanilishi talab etiladi. Bu albatta, tadbirkorlik faolligini
susaytirish bilan birga, uning jozibadorligiga ham putur yetkazadi. Bu
borada rivojlangan mamlakatlar tajribasi ayniqsa qo‟l kelishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |